Fatih Sultan Mehmed

Fatih Sultan Mehmed olarak da tanınan II. Mehmed (1432-1481), Osmanlı İmparatorluğu'nun yedinci ve en büyük padişahları arasındaydı. Fetihleri, Anadolu ve Balkanlar'daki Osmanlı hâkimiyetini pekiştirdi ve en meşhuru, mükâfatı bol Konstantinopolis şehrini fethederek, onu büyüyen imparatorluğunun idari ve kültürel merkeziyle payitahtı haline getirerek zafer kazanmasıydı. Zaferleri, Bizans İmparatorluğu'nun nihayetini işaret edecek ve Doğu Akdeniz'de yeni bir Osmanlı hâkimiyeti devrini başlatacaktı.

Erken Hayatı ve Ailevi Kökenleri

30 Mart 1432'de doğan Mehmed, Sultan II. Murad'ın (1421-1451) ve Murad'ın hareminden Balkan kökenli bir cariye olan Hüma Hatun'un üçüncü oğluydu. Dedesi I. Mehmed'dir (1413-1421) ve soyunu Osmanlı Hanedanlığı'nın banisi Osman'a (1280-1323) kadar takip etmiştir. Mehmed'in adı, İslam Peygamberi Hazreti Muhammed'in (570-632) isminden türetilmiştir ve diğer İslam kültürlerinin adlandırma ananelerinin aksine, Türk ananesinde Muhammed adı umumiyetle Peygamber'in kendisine ayrılmıştır.

Mehmed, çocukluğunun ilk senelerini Edirne'de, Karadeniz'in Amasya şehrine taşınana kadar geçirdi ve beş yaşında olmasına rağmen vefatından sonra 1437'de sancakbeyi olarak kardeşi Ahmed'in yerini aldı. Mehmed'in şehzâdelik (padişahın oğlu olma) statüsü, ona bölgenin en iyi âlimlerinin yanında çalışma fırsatı verdi. Yıllar boyunca birçok hocası oldu, onlar Mehmed'e ilahiyat, tarih, ecnebi diller ve diğer pek çok mevzuyu öğretti. Bilhassa, Osmanlı hanedanına ayrılan bu şahsi hocalar lalalar olarak anılırdı ve onlar Osmanlı şehzadelerini idarenin inceliklerine hazırlamada mühim bir rol oynadı. Mehmed'in muhtelif İslami yazıları okumasının bir padişah olarak ihtirasları üzerinde önemli bir tesiri olacaktır. Konstantinopolis'i fethetme arzusu Arap yazarlar El-Kindi, İbn Haldun'un yazılarından ilham aldı ve bir Müslüman ordusunun şehri fethedeceğini bildiren Hazreti Muhammed'e atfedilen bir hadis (veya tabir) tarafından daha da geliştirildi.

Tahta Çıkış

Mehmed'in pederi, II. Murad'ın saltanatı, başlangıcından itibaren hem dahili hem de harici çatışmalarla hercümerc olmuştu. Saltanatının başlangıcında, Murad, Bizans İmparatorluğu'nun (Doğu Roma İmparatorluğu) ve diğer Balkan Hıristiyan devletlerinin desteğiyle Osmanlı topraklarının Avrupa kısmında bir ayaklanmaya liderlik eden kardeşlerinden birine karşı bir veraset muharebesinde savaştı. İsyanı bastırdıktan sonra doğuda Karamanoğulları gibi Türk devletlerine, batıda ise Venedik, Macar ve Haçlılar gibi çeşitli Avrupa kuvvetlerine karşı muharebeler yaptı. Bu uzun süreli mücadeleler, en sevdiği oğlu Alaeddin'in (1444) vefatıyla birlikte Murad'a çok tesir etti ve 1444'te Bursa'da emekli olmaya karar vererek tahtı o esnada 12 yaşında olan Mehmed'e devretti.

Osmanlıların rakipleri ve muhtelif dahili hizipler, çocuk hükümdar Mehmed'in saltanatını çıkarlarını ilerletmek için bir fırsat olarak telakki etti. 1444'te Papa IV. Eugene (1431-1447), Murad'la daha önceki bir sulh anlaşmasını feshettikten sonra yeni bir Haçlı Seferi için kuvvetlerini toplamaya başladı. Bu arada, Güney Yunanistan'da küçük bir Bizans toprağının hükümdarı olan Mora Despotları, Osmanlı Teselya'sına akınlar yapmaya başladılar. Bu vakalar, üst seviyedeki Osmanlı vezirlerinin yakın çevrelerinde bir krize yol açtı. Müessir sadrazam Çandarlı Halil Paşa (ö. 1453) ve Mehmed'in kendisinden bir mektup tarafından ikna edilen Murad, tehditle mücadele etmek için tahta döndü.

Polonya Kralı III. Wladislas (1434-1444)'ın kuvvetleri tarafından idare edilen Haçlılar, II. Murad'ın kuvvetleriyle 1444'te Varna Savaşı'nda karşılaştı ve bu, Osmanlılar için mutlak bir zaferle nihayete erdi. Bu süre zarfında Mehmed, hocaları Zağanos Paşa (d. 1462) ve Şahabuddin Şahin Paşa'nın riyasetinde çalışmalarına çekildi. 1451'de II. Murad vefat etti ve vasiyetinde tahtı Mehmed'e bıraktı. Bundan kısa bir müddet sonra Mehmed gözünü bölgenin en büyük mükâfatı olan Konstantinopolis şehrine dikti.

Konstantinopolis Kuşatması

Konstantinopolis'in kendisi eski ihtişamının bir kabuğuydu, vebalar, sürekli muhasaralar ve muhitindeki toprakların kaybı sebebiyle azalan nüfus, şehri stratejik olmaktan ziyade sembolik bir hedef haline getirdi. II. Mehmed'in seleflerinin çoğu şehri fethetmeye çalıştı ancak muvaffak olamadı. Dördüncü Haçlı Seferi'nden sonra kısa bir işgal bir yana, ekseriyetle Bizans İmparatoru İkinci Theodosius (MS 402-450) tarafından inşa edilen bir dizi sur olan Theodosius Surları sebebiyle asırlar boyunca neredeyse zapt edilemedi.

Muhasaradan önce II. Mehmed, birçok Avrupa devleti ve Karamanoğulları ile yaptığı sulh anlaşmalarını yeniledi. Daha sonra 1452 kışında Gelibolu'da bir donanma kurarak ve ardından Trakya'da kuvvet toplayarak şehri kuşatma hazırlıklarına başladı. 1452 baharında, bugün Rumelihisarı olarak bilinen Pera yakınlarında Haliç boyunca yeni bir büyük kale inşa ederek Bizans payitahtı üzerindeki boğucu hâkimiyetini güçlendirdi. Rumelihisarı, Mehmed'in selefi Yıldırım Bayezid (1389-1402) tarafından Anadolu yakasında Boğaz'ın karşısında yaptırılan Anadoluhisari kalesini tamamlıyordu.

Aynı sene Mehmed, meşhur Macar silah ustası Urban (d. 1453 CE) dahil olmak üzere bir grup mümtaz mühendis ve mucit topladı ve onlara Mehmed'in seleflerinin kuşatmasından kurtaracak devasa topları inşa etme vazifesini verdi. Bu, sonunda şehri fethetmedeki nihai muvaffakiyetindeki belirleyici faktörlerden biri olacaktı. Hazırlıklar tamamlanmak üzereyken Mehmed, Bizanslılara sulh yoluyla teslim olmaları için bir ültimatom verdi. Bizans İmparatoru XI. Konstantin Palaiologos (1449-1453) bu barış teklifini reddetti ve 6 Şubat 1453'te Konstantinopolis kuşatması başladı.

İmparator Konstantin yardım için harekete geçti. 1453'ün başlarında, Cenevizliler ve Venedikliler, Bizans donanma garnizonunu bazı harp gemileriyle destekleme sözü verdiler. Papa V. Nicholas (1447-1455) da yardım teklifinde bulundu, lakin Doğu Ortodoks Bizanslıların Roma Katolik Kilisesi'nin otoritesini tanımaları ve sonunda birleşmeleri şartıyla. Bu muahede meyvelerini vermedi; ancak çeşitli müstakil Hıristiyan gönüllüler müdaafaya iştirak etti.

Takribi 5000-7000 askerden oluşan Konstantinopolis garnizonu, Cenevizli General Giovanni Giustiniani'nin (ö. 1453) uhdesinde olduğu Theodosian Surları'nın uzun çevresi üzerinde oldukça gergindi. İmparator Konstantin, saray kompleksinin yakınında kuvvetlerinin bir birliğine kumanda etti. Osmanlı tahtı için mücadele eden II. Mehmed'in kuzeni Şehzade Orhan'ın liderliğindeki Türk asi kuvvetlerinin bir müfrezesi de şehrin müdafaasına katıldı. Bizanslılar, Osmanlı'nın yaklaşmakta olan taarruzuna hazırlık olarak, düşman muharebe gemilerinin duvarın savunmasız kısımlarına denizden saldırmasını engellemeye hizmet eden uzun bir zinciri Haliç'e gerdi.

Mehmed, kuvvetlerinin geri kalanıyla birlikte 5 Nisan 1453'te geldi. Ordusu, usta piyade, süvari, kuşatma edevatı ve deniz kuvvetleri dahil olmak üzere yaklaşık 80.000 kişiden oluşuyordu. Osmanlı taarruzunun öncüsü heybetli Yeniçeri Ocağı idi. Yeniçeriler, ailelerinden koparılan ve nihayet devşirme sistemi altında kariyer askerleri olmak üzere eğitilen Balkanlı Hıristiyan çocuklarından oluşuyordu. Bizans imparatorlarına hizmet eden Vareg Muhafızları gibi, Yeniçeriler de her şeyden önce padişaha olan sarsılmaz bağlılıkları için seçilmiştir. Diğer kuvvetler arasında kötü şöhretli Başıbozuk ve Azap piyadeleri, Akıncı ve at akıncıları gibi düzensiz askerler bulunurken, ordunun geri kalanı nizami piyade, Sipahi süvarileri ve müttefik Sırp kuvvetlerinden oluşuyordu.

6 Nisan'da kuşatmanın başlamasından birkaç hafta sonra, Giustiniani tarafından toplanan şehrin müdafileri, karşılarındaki ezici ihtimallere rağmen birçok Osmanlı hücumunu muvaffakiyetle püskürttüler. Osmanlılar toplarını surların bazı bölümlerini büyük bir tesirle yıkmak için kullandı; lakin topların uzun bekleme süresi ekseriyetle Bizanslıların gedik parçalarını süratli bir şekilde tamir etmesine izin verdi. Osmanlılar için yeni bir strateji gerekliydi ve Mehmed, Haliç'teki Bizans deniz ablukası için ustaca bir çözüm üretti. Sultan, 22 Nisan'da deniz kuvvetlerine, savaş gemilerini öküzlerle Pera'da karadan geçerek ve Haliç'in içindeki denize geri iterek Bizans zincirini atlatmasını emretti.

Bu manevra muhtemelen muhasarada dönüm noktası oldu. Bizanslıların çok ihtiyaç duydukları müdafileri kara duvarından denize bakan kısma yerleştirmeleri gerekiyordu. Venediklilerin Osmanlı donanmasını engelleme teşebbüsleri püskürtüldü ve yeni gelişme ile Mehmed, Theodosius surlarına piyade hücumunu yeniledi. Kuşatma, 26 Mayıs 1453'te paşalarını son taarruz hazırlıkları için bir araya getirene kadar birkaç hafta daha devam etti.

Mehmed taarruzunu üç dalga halinde başlattı. İlki, kolayca püskürtülen, ancak müdafileri yoran Başıbozuk ve Azap piyadeleri tarafından idare edildi. Nizami piyade tarafından yönetilen ikinci taarruz dalgası esnasında, Osmanlı topları dış surların bir bölümünü yıkmayı başardı. İkinci dalga da püskürtüldü, ancak surdaki gedikten hızla yararlanan Mehmed, şehre son hücumun öncülüğünü yapmak için Yeniçerilerini gönderdi. Çatışmalar sırasında Giustiniani'nin öldürücü şekilde yaralanması, Bizans'ın moralini bozmuş ve Yeniçerilerin bir dayanak oluşturmalarına ve duvara bayraklarını dikmelerine imkan vermiştir. İmparator Konstantin, adamlarını son bir çabayla yönetmeye çalıştı, ancak çarpışmada düştü ve savunucular bozguna uğramaya başladı. Böylece, 29 Mayıs 1453, Konstantinopolis'in zaptına işaret etti.

Gücün Sağlamlaştırılması

Gâzi ananelerine münasip olarak, Osmanlı birliklerinin şehri üç gün boyunca yağmalamasına izin verildi. Üçüncü günden sonra Mehmed, şehre muzaffer girişini Charisius Kapısı'ndan yaptı; alayı doğrudan camiye dönüştürülecek olan Ayasofya'ya gitti.

Sultan, şehrin nüfusunu eski haline getirmek için Anadolu ve Balkanlar'dan insanları etnik veya dini kökene bakılmaksızın yeni payitahtına yerleştirmek için bir ferman neşretti ve kuşatmada savaşan aynı askerlerin çoğuna hasarlı altyapıyı restore etmelerini emretti. Ayrıca Yeni Saray ve daha sonra Topkapı Sarayı olarak anılacak olan yeni bir hükümdarlık sarayının inşasına da öncülük etti. Caroline Finkel, Mehmed'in yeni karargahını şöyle anlatıyor:

Saray, Sultan Mehmed'in inzivaya çekildiği bir yerdi. Burada, saltanatının sonlarına doğru çıkarılan talimatnameleri geliştirmek için tasarlanan bir esrar ve güç havası geliştirdi. (89)

Mehmed şimdi muhalif hizipleri ve otoritesine meydan okuyabilenleri temizleme işine başladı. İlk suçlananlar arasında Sadrazam Çandarlı Halil Paşa da vardı. Sadrazamın da kuvveti zayıfladı ve mesuliyetlerin ekseriyeti diğer üst seviyedeki vezirlere devredildi. Mehmed daha sonra asillerin topraklarının ve mülklerinin çoğunu köle sınıfının tesirini dengelemek ve kölelerinin sadakatini güçlendirmek için köle sınıfına yeniden tahsis etti.

Müteakip Fetihleri ve Vefatı

Konstantinopolis'in düşmesinden kısa bir süre sonra, Ceneviz kolonisi şehri Pera (şimdi Galata olarak bilinir) barışçı bir şekilde teslim oldu. Mehmed, İstanbul'u fethetme hayalini gerçekleştirerek gözünü yeni hedeflere dikti. 1454 baharında, Sırbistan'da Macar nüfuz sahası altındaki toprakları ilhak etmek için bir savaş başlattı. Mehmed'in sınırlı ilerleme kaydetmesi üzerine, nadir bulunan cevher yataklarıyla ünlü Novo Brdo şehri ele geçirildi, ancak Macar kuvvetlerinin serhadde yakın hareket etmeye başlamasıyla sefere ara verildi.

Mehmed, ilk büyük mağlubiyetini 1456 Temmuz'unda Belgrad Kuşatması'nda aldığı Sırbistan'a birkaç akın daha yapacaktı. Bununla birlikte, Mehmed'in Sırbistan'ı boyun eğdirme konusundaki son teşebbüsü, 1459'da Osmanlılar Smederevo (Semendire) kalesinin kontrolünü ele geçirdiğinde muvaffak oldu. Artık parçalanmış olan Sırbistan Despotluğu'nun idarecileri sürgün edildi ve Macarların yakınındaki sınır arazisi istikrara kavuştu.

Sırbistan'daki muvaffakiyetini izleyen yıllarda Mehmed, Yunanistan'da ve Karadeniz kıyılarında Bizans'tan kalan devletleri fethetmeye başladı. 1459'un başlarında Attika'yı fethetti ve 1460 Mayıs'ında Mora'daki bir iç savaşa müdahale etmek için bir kuvvet gönderdi. Bu fetihlerle birlikte, Karadeniz kıyısında Trabzon İmparatorluğu tarafından kontrol edilen küçük bir toprak parçası, bölgede Bizans hakimiyetinin son kalıntısı olarak kaldı.

Trabzon ve çevresi 1461'de fethedildi ve doğuya doğru bu genişleme, Osmanlıların kalan Anadolu Beylikleriyle kafa kafaya çarpışmasına sebep oldu. Mehmed'in müdahalesine yol açan Mora'daki vaziyet gibi, Karamanoğulları da bir iç harbe sürüklendi. Mehmed'in Karamanoğulları topraklarını fethi, bir başka güçlü şark komşusu olan Akkoyunlu Konfederasyonu'nu Osmanlılarla çarpışmaya soktu. Çatışmalar, 1501'de Mehmed'in oğlu ve halefi Sultan II. Bayezid'in (1481-1512) onları mağlup etmesine kadar onlarca sene sürecekti.

Mehmed'in Konstantinopolis'in fethinden sonraki çatışmalarından belki de en dikkate değer olanı, Bram Stoker tarafından yazılan Drakula (1897) romanının planı için muhtemel bir ilham kaynağı olan, acımasız prens III. Vlad'ı dizginleyen mücadelelerin gerçekleştiği Eflak'tı. Vlad, Mehmed'in güçlerine karşı Eflak direnişine liderlik etti ve acımasız infaz usülleriyle tanındı, yoluna çıkan bütün yerleşmelerdeki insanları katletti ve bu ona Kazıklı Vlad namını kazandırdı. Kötü şöhreti Avrupa'ya yayılacak ve sonunda Macarlar tarafından yakalanıp hapsedilecekti. Vlad, bir süre sonra salıverildi ancak 1476'da bir muharebede can verdi.

Mehmed'in saltanatının son yıllarına devamlı mücadeleler damgasını vuracaktı. Mazideki muvaffakiyetlerinden güç alan Osmanlılar, Güney Yunanistan'daki ve çevresindeki adalardaki mülkleri üzerinde Venediklilere (1463-1479) karşı uzun süren bir muharebe yürüteceklerdi. Arnavut istiklalini sürekli genişleyen Osmanlılardan korumak isteyen efsanevi Arnavut direniş lideri İskender Bey (1444-1478), Venediklilerle ittifak kurduğunda, savaş Arnavutluk'a da sıçrayacak ancak bu savaşlar Osmanlılar için stratejik bir zaferle nihayetlenecekti. Zira Osmanlılar Ege'deki Venedik topraklarını ele geçirdikten ve kilit kale Negroponte'deki mağlubiyetinden sonra, Venedik'in bölgedeki varlıkları büyük ölçüde azaldı. İskender Bey, Osmanlılara on yıllarca direndikten sonra 1478'de öldü. Vefatı Arnavutluk'ta bir güç boşluğu bırakacak ve sonunda Arnavutluk'un Osmanlılar tarafından fethine yol açacak hadiseler silsilesine katkıda bulunacaktı. 1481 yılının baharında Mehmed, ordusuyla yeni bir sefere öncülük etti. Yürüyüş sırasında hastalandı ve 3 Mayıs 1481'de vefat etti. Mehmed'in en büyük oğlu II. Bayezid onun yerine padişah olacaktı.

Devlet İdaresi ve Din İşleri

Mehmed, Osmanlı idaresini merkezileştirmek ve padişahın rolünü genişletmek için büyük adımlar attı. Siyasi evlilikler yoluyla padişaha da bağlı olan üst seviyedeki şahısların rol ve mesuliyetlerini zayıflatarak ve yeniden devrederek kuvvetini pekiştirdi. Aristokratlardan gelen zenginlik ve toprak, Mehmed'in köle sınıfına yeniden dağıtıldı, bu ona güvenilir ve sadık bir temel sağladı ve ilaveten komplocu asillerin gücünü kontrol etme avantajına sahip oldu. Mehmed ve devlet ricali, odayı süsleyen zemin seviyesindeki kanepelerden adını alan Divan olarak bilinen düzenli toplantılarda bir araya geldi.

Mehmed'in saltanatı sırasında, daha çok istikbalin Kanuni Sultan Süleyman'ına (1520-1566) atfedilen bir gelişme, muğlak ataların yerini alan kanunların derlenmesidir. Kanun olarak bilinen bu örfi kanunlar, hükümetin güç yapısı ve tebaanın vergilendirilmesi gibi bahisleri ele alıyor ve dini hukuk (şeriat) ile çelişmeyecek şekilde itinayla formüle ediliyordu.

Mehmed'in idaresi, din işlerinde mutedil bir tutum içindeydi. Osmanlı İmparatorluğu'nda yaşayan gayrimüslim halkların inançlarını hürce yaşamalarına izin verilmiş, lakin cizye adı verilen hususi bir vergi ödemeleri talep edilmiştir. Ayrıca, büyük ölçüde Doğu Ortodoks azınlığı üzerindeki hakimiyetini meşrulaştırmaya çalışan Mehmed, Konstantinopolis Patriği Gennadious Scolarious (1454-1464) gibi kendi çıkarlarıyla örtüşen dini liderleri tayin etti ve onlara dinleri üzerinde oldukça şümullü selahiyetler verdi.

Mirası

Mehmed, saltanatı boyunca oldukça şümüllü idari değişiklikler, askeri kuvvetlerin yeniden tanzimi, iddialı inşaat projeleri ve geniş fetihler yaparak haleflerine dikkatle bakılması elzem bir imparatorluk bıraktı. Mehmed ayrıca aynı zamanda sanatkar ve yazarların velinimeti olarak da biliniyordu. Çocukluğunda klasik Yunan ve Roma edebiyatını okudu ve padişah olarak saltanatı boyunca buna dair el yazmalarını toplamaya ve okumaya devam etti. Düzinelerce şair, yazar ve bilgini destekledi ve Avrupa ve Orta Doğu'nun dört bir yanından filozofları, astronomları ve ressamları sarayına davet etti. John Freely, sarayının zenginliğini şöyle tasvir ediyor:

Hem padişah hem de sadrazamları, en büyük kültür adamları ve sanatın hamileriydi ve Fatih'in İstanbul'daki sarayı, parlaklığında Avrupa Rönesansının Batılı prenslerininkiyle rekabet ediyordu. (119)

Saltanatı esnasında, yeni payitahtının bozuk altyapısını tamir etmek, gösterişli Topkapı Sarayı'nı, Kapalı Çarşı'yı inşa etmek ve Fatih Camii en meşhuru olmak üzere şerefine inşa edilen birkaç caminin yapımını kontrol etmek dahil olmak üzere birçok cesur mimari taahhüt üstlendi. Fethinden sonra Atina şehrine girdiğinde, elementler tarafından bozulan bütün eski binaların yenilenmesini emrettiği söylenir.

II. Mehmed'in Konstantinopolis'i fethi, ona tebaası tarafından Fatih (fetheden) unvanını kazandırdı. Zannedilenin hilafına Konstantinopolis'in adı Mehmed tarafından İstanbul olarak değiştirilmemiştir. Şehir, Osmanlılarca Arapça adından türetilen Konstantiniyye adıyla anıldı. İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu'nun dağılmasından sonra Türkiye Cumhuriyeti tarafından resmen kabul edilen Türkçe konuşma telaffuzuydu.