Tepegöz (Kiklop)

Tepegöz ("daire gözlü" anlamına gelir), antik Yunan mitolojisinde ilk kez ortaya çıkan tek gözlü bir devdir. Yunanlar, uzaklarda bir yerde kanunsuz ve düzensiz yaşayan koca bir kiklop (tepegöz) ırkı olduğuna inanıyorlardı. Homeros İlyada'sında Kiklopları pastoral ama vahşi, Yunanların kendileri kadar medeni sayılmayan yabancı toplumları temsil etmek için yarattıkları garip yaratıkların bir örneği olarak tanımlar. Ancak Kikloplar yeteneksiz değillerdi. Zeus'un müthiş bir fırlatma silahı olarak kullandığı yıldırımları imal etmekle ve bugün Miken yerleşimlerinde hâlâ görülmekte olan devasa sur duvarlarını inşa etmekle tanınmaktadırlar. En ünlü Kiklop, Yunan kahramanı Odysseus'u ve adamlarını kaçmadan önce, zavallı devi kör ederek yakalayan Polyphemus'tur. Tepegözler ve özellikle Odysseus hikayesi, Yunan ve Roma sanatının tüm türlerinde popüler ve baki konularındandır.

Kökenler & İsim

Theogony'sinde yazan Hesiodos (M.Ö. 700 civarları), bize Kiklopların, Dünya'nın (Gaia) ve Gökyüzünün (Ouranos/Uranüs) çocukları olduğunu söyler ve onları Olympos tanrılarından önceki nesil olduğunu belirtir. Kiklopların, yasaların olmadığı, yeri veya adı bilinmeyen uzak bir ülkede yaşadıkları düşünülüyordu. Bu dev yaratıklar, koyun ve keçi güden ve mağaralarda pastoral hayat sürdüren varlıklardı.

Hesiodos üç tepegözü, Brontes (Gök gürültüsü), Steropes (Yıldırım) ve Arges (Parlak) olarak adlandırır. Bu grup, kendi türünden başkalarını da taşıyordu ancak üçlünün daha sonra Zeus'un yarı tanrı ve tıp ustası oğlu Asklepios'u öldürmesinin ardından intikamının alınması adına Apollo tarafından öldürüldü. Üçünün hayaletlerinin Sicilya'daki Etna Yanardağı'na musallat olduğu söylenmektedir. Gerçekten de, birçok yerel Yunan geleneği, belki de kraterleri, kiklopları volkanlarla ilişkilendirmiştir. Bunun sebebi ise volkanların antik literatürde 'yanan' olarak tanımlanan kiklopların tek gözünü andırmasıdır. Hesiod ayrıca Tepegözleri usta zanaatkarlar ve nihai demirci ve dahi mucit olan (ve bazen Etna Dağı'nda ikamet eden) tanrı Hephaistos'un yardımcıları yapar.

Hesiodos, isimlerini de açıklar:

Bunlar farklı açılardan tanrılara benziyorlardı ancak alınlarının ortasında daire şeklinde tek bir göz vardı. Bu yüzden de adlarına Kiklop (Daire gözlü) denilmiştir. Yaptıkları işlerde güç, kuvvet ve icatlar vardı.

(Teogonia, 142-147)

Ünlü tarihçi ve Yunan mitolojisi uzmanı Robert Graves, Tepegöz, ateş ve metalurji arasında şu bağlantıyı kurar:

Kikloplar, Erken Helladik bronz ustalarının bir loncası gibi görünmektedir. Kiklop 'halka gözlü' anlamına gelir ve muhtemelen ocak ateşlerinin kaynağı olan güneşin onuruna alınlarına eşmerkezli halka dövmeleri işlenmiştir… Kikloplar, tek göze sahipti ve ayrıca demirciler genellikle bu gözü uçan kıvılcımlara karşı bir yama ile gölgelerdi.

(3b 2)

Hesiod, Kiklopları "çok vahşi kalplere" sahip olarak tanımlar (139-140), bu da onları Yunan mitolojisindeki kanunsuzluğu temsil eden ve mantıksızlığın getirdiği kaotik güçlere tabi olan sentorlar gibi diğer fantastik yaratıklar için tipik kılar. Tek başına yaşayan Kikloplar, yalnız ve izole edilmiş hayatlar yaşarlardı; devletleri, toplumları ya da topluluk duygusuna sahip değillerdi ve bu medeni Yunanların iğrenç olduğunu düşündükleri eksikliklerdi.

Homeros, M.Ö. 8. yüzyılda yazdığı Odyssey'de, Hesiod gibi, Tepegözler arasındaki medeniyet eksikliğini vurgular:

Hiçbir yasa, hiçbir tartışma konseyi yoktur;

Yüce dağların uçlarında yaşarlar,

İçi boş mağaralarda; kanun koyarlar

Eşlerine ve çocuklarına, komşulara bakmadan.

(Bk.9, 112-115)

Aynı pasaj tam olarak Platon'un Kanunları'nda da (Bk. III, 680b) tekrarlanır. Bunu daha sonra MÖ 4. yüzyılın ortalarında yazan filozof, ideal yönetim biçimini ararken karakterlerinin mevcut siyasi sistemlerin erdemlerini ve hatalarını görüşmesini sağlar. Sonuç olarak Tepegözler, komünal varoluşun en zayıf örneklerinden biri olarak gösterilir.

Ancak şaşırtıcı olmayan bir şekilde, tanrılardan ziyade kanunsuz canavarlar olarak bilinen statüleri nedeniyle Kikloplar, Yunan dininde çok fazla rol oynamadılar. Yine de, bu tek gözlü devlere tapınıldığı bir yer vardı: Korint Kıstağı. Belki de Poseidon ile bir ilgisi olması nedeniyle, genellikle Polyphemus tepegözlerin babası olarak görülüyordu. Burada her iki yılda bir Poseidon onuruna İsthmian Oyunları düzenlenirdi ve Tepegözler adına kurban edilenler için bir sunak vardı.

Usta Zanaatkarlar & İnşaatçılar

Tepegözler, Zeus tarafından yönetilen Olympos tanrılarına evrenin kontrolü için Titanomachy olarak bilinen on yıllık savaşta Titanları yenmelerine yardım etti. Kikloplar, Uranüs'ün onları asi davranışları nedeniyle Tartarus'a hapsetmesinin ardından serbest bırakıldıkları için minnettarlık içinde, Zeus'un düşmanlarını vurmak için bir silah olarak kullandığı yıldırımları yaptılar. Zeus'un yıldırımlarının çarptığı kurbanlar arasında, Zeus'un tıbbi becerilerinin gereğinden fazla iyi olduğunu düşündüğü; insanlık ve tanrılar arasındaki ebedi bölünme için bir tehdit olarak kabul ettiği Asklepios da vardı. Kikloplar ayrıca takan kişiyi görünmez yapan Hades'in miğferini, Poseidon'un tridentini ve Artemis'in gümüş yayını yaptı.

Kiklopların mükemmel olduğu bir diğer uzmanlık alanı da duvar inşa etmekti. Büyük Miken sur duvarları onların eseriydi; kullanılan blokların boyutu devasaydı ve şekilleri düzensizdi. Mycenae ve Tiryns akropolü bugün hala bu 'Kiklop duvarlarının' uzantılarına sahiptir.

Odysseus & Polyphemus

İnsanlar ve bir tepegöz arasındaki en meşhur karşılaşma, kahraman Odysseus'un, Truva Savaşı'ndan eve sürdürdüğü uzun yolculuk sırasındaydı. Hikaye, Homer'in Odyssey'inde anlatılır. Bilinmeyen bir yere olan yolculuğun ortasında, kahraman erzak için bir adada durur. Ne yazık ki, adada perisi Thoosa ve Poseidon'un oğlu olan tepegöz Polyphemus da yaşıyordu. Dev, seyahat eden Yunanlara ayrı bir ilgi duydu. Girişi ancak bir devin hareket ettirebileceği devasa bir kaya parçasıyla kapattı. İki tanesini mağarasında yakalayarak çerez niyetine yedi ve ardından birkaç talihsiz yolcuyu daha yedi.

Durumun ciddiyetini gören, zekası ve hızlı fikirleriyle tanınan Odysseus, kurnaz bir kaçış planı geliştirdi. Tepegöz sarhoş olana kadar Polyphemus'u şarapla cezbeden kahraman, adamlarına Polyphemus'un zeytin ağacından asasını bir başak haline getirmelerini emretti, bunu daha sonra bir ateşte sertleştirdiler ve sonra o uyurken tepegözleri kör etmek için kullandılar. Göremeyen ve doğal olarak sinirli bir şekilde davranan Polyphemus, mağaradan otlanmak için ayrılan koyunlarını hissederek hala kapana kısılmış yolcuları yakalamaya çalıştı. Odysseus daha sonra adamlarına kendilerini koyunların karınlarına bağlamalarını söylerken o da bu amaç için bir koç seçer ve böylece kaçarak yolculuklarına devam ederler. Bununla birlikte, tepegözler, hızla kaybolan Yunan gemisini yoklamak ve parçalamak için bir kayayı başarısız bir şekilde fırlattıktan sonra, Odysseus'u lanetlediler; adamlarının kaybını, eve doğru yorucu bir yolculuk geçirdiğini ve nihayet oraya vardığında ortaya çıkacak felaketi tahmin ettiler. Babası Poseidon'dan yardım isteyen Polyphemus, Odysseus'un Ithaca'ya varmadan on uzun yıl önce birçok fırtına yaşanmasını sağladı.

Edebiyat & Sanat

Kikloplar, Yunan trajedisinin büyük yazarı Euripides'in (M.Ö. 484-407 civarları ) bir satir oyununun hem başlığı hem de konusu olmuştur. Arsa, Homer'in Odyssey'sine çok benzemektedir ancak Odysseus ve adamlarına Polyphemus ile savaşırken ek yardım sağlayan Silenus adlı yaşlı satirin eklenmiş bir karakteri bulunmaktadır. Polyphemus'un bir başka geleneksel hikayesi, eski pastoral yazarlar arasında popüler olan Güzel ve Çirkin peri masalının erken bir prototipi olan deniz perisi Galatea'yı umutsuzca etkilemeye çalışmasını içerir. Daha iyi bilinen versiyonunda, Polyphemus Galatea'ya bir aşk şarkısı söyler, ancak su perisinin yüzerek uzaklaşmaya çalışan gerçek sevgilisi Acis'i -Tepegöz kendi seçtiği silahı kullanıp ona büyük bir taş fırlattıktan sonra ezilir ve boğulur- şaşırtmak dışında hiçbir etkisi yoktur. Daha az bilinen versiyonda, Polyphemus hırslarında daha başarılıdır, o ve Galatea'nın Galyalıların atası olan Galas (veya Galates) adında bir oğlu vardır.

Odysseus ve Polyphemus arasındaki mücadele, Yunan çanak çömlek ressamları için popüler bir konuydu ve tepegözlerin kör edilmesi, seçilen en yaygın ve kalıcı sahneydi. Birçok farklı Yunan şehir devletinin siyah figürlü çanak çömleklerinde görülen bu korkunç eylemin bilinen en eski örneği, Eleusis'ten M.Ö. 7. yüzyıldan kalma bir Proto-attik amforasının boynundadır. Odysseus ve iki adam başlarının üzerinde çivili sırığı taşırlar. İlginç bir şekilde, bir figür beyaza boyanmıştır, bu genellikle kadınlara mahsus bir renktir ama belki de burada Odysseus'u grubun lideri olarak seçme girişimi vardır. Vazo bugün Eleusis'teki arkeoloji müzesinde görülebilir. Bu ve buna benzer sahnelerde, Polyphemus tipik olarak yere oturur, muhtemelen sarhoşluğunu göstermek için, bazen bir bardak tutar veya arka planda bir ağaçtan anlamlı bir şekilde sarkan bir şarap tulumu tutar ancak aynı zamanda dev ve insanları aynı yatay düzleme yerleştirmek de sanatsal bir gereklilik olabilir. Bu sahnelerin bazılarında Polyphemus'un her zaman tek gözü yoktur ya da en azından açıkça öyle değildir. Odyssey hikayesinin bu kısmı daha sonraki kırmızı figürlü çömlek ressamları arasında popüler bir konu olmaktan çıkmış olsa da, kör edici sahne ve Polyphemus koyunlarına bağlı kaçış, sonraki iki yüzyıl boyunca vazolarda görünmeye devam eder.

Kikloplar genel olarak Roma dönemine kadar sanatta popüler bir konu olarak kaldı. Romalılar genellikle devleri alnının ortasında tek bir göze ve kapalı iki normal göze sahip olarak tasvir ettiler. Galatea ve Polyphemus arasındaki aşk hikayesi özellikle popüler bir konuydu. Resimler, mozaikler ve heykellerde temsil edilen, sonraki ortamda bir tepegözün hayatta kalan yorumlamalarını, Hırvatistan'daki Salona amfi tiyatrosundan (M.S. 1. yüzyıl) Polyphemus'un etkileyici bir taş başı ve Sperlonga'daki Tiberius villasından düşmanlarını kör eden Odysseus ve arkadaşlarının heykelsi grubunu içerir. (ayrıca MS 1. yüzyıl). Romalılar da bazen açık yüzme havuzlarını süsleyen ve dekoratif bir çeşme işlevi gören taş bir maskenin yüzü olarak bir tepegöz kullandılar. Bunların genellikle üç gözü vardır ve olağanüstü bir 1. yüzyıl örneği olarak Fransa'daki Orange arkeoloji müzesinde görülebilir.