Darius I (MÖ 550-486; MÖ 522-486) Büyük Darius olarak da bilinir, Ahameniş İmparatorluğu Üçüncü Pers Kralıydı. Saltanat dönemi MÖ 522 yılından MÖ 486 yılına kadar 36 yıl sürmüş, bu süre zarfında Pers İmparatorluğu da zirveye ulaşmıştı. Büyük Darius, Avrupa, Yunanistan ve Güey Asya’da İndus Vadisine düzenlenen askeri seferleri yönetmiş, yeni toprakları fethetmiş ve imparatorluk sınırlarını genişletmişti. Büyük Darius, sadece askeri yeteneğini geliştirmekle kalmamış, aynı zamanda ülkesinin hukuki ve ekonomik sistemini de geliştirmiş, Pers İmparatorluğu genelinde etkileyici inşaat projelerini de yürütmüştür.
İktidara Yükselişi
Büyük Darius’un hayatı ve saltanatı hakkında bilgi veren birincil en önemli kaynak, yazıtlar/kitabelerdir. En bilinen örneği, aynı adı taşıyan köyde ve Persapolis Sarayında Bisitun (Behistun) kaya kabartmasına oyulmuş Akadca veya Babilce; Elamca ve Eski Farsça olarak üç dilden yazılmış bir kitabe olmaktadır. Ayrıca, Darius’un saltanatı hakkındaki anlatılar Yunan tarihçi ve yazar Herodot eliyle kayda alınmıştır.
Büyük Darius, MÖ 550 yılı dolayında, Hystapes ve Rhodugune’nin en büyük oğlu olarak dünyaya gelmiştir. Behistun Kitabesi, Büyük Kiros (MÖ 559-530) ve oğlu Kambyses II (MÖ 530-522) iktidarı döneminde Darius’un Baktriya ve Persis Straplığı (Pers Valisi) makamında olduğunu belirtir. Kambyses II saltanatı döneminde Darius mızrakçı (doryphoros) görevinde bulunmuş ve MÖ 528 ile 525 yılları arası dönemde Mısır’a düzenlenen seferler sırasında Kral’a eşlik etmiştir. Kambyses II, Mısır’a gitmeden önce, Patizithes’in yokluğunda kraliyet sarayı koruyucusu olarak görev yapmıştı. Patizithes bu durumu güç kazanmak üzere bir fırsat olarak değerlendirmişti. Kendi kardeşi Gaumata’yı, Kambyses II’nin kardeşi sıfatıyla Bardiya veya Smerdis adıyla sahte bir kral olarak tanımlamış ve MÖ 522 yılında yeni hükümdar olmuştu. Kambyses II, yedi ay sonra ülkesine döndüğü zaman tahtını artık geri alamayacağını farketmişti. Bazı tarihi kaynaklar Kambyses’in bu sahte kralı ve destekçilerini yenemediğini anladığı için kendi canına kıydığını ifade ederken, diğer kaynaklar ise Suriye Ekbatanası veya Şam’dan geçerken düştüğüne dair açıklama getirmektedirler.
Sahte kralın saltanat dönemi uzun sürmemişti. Tarihçi Herodot, Kambyses II’nin amcası Otanes’in kızı Phaedymia’nın, hükümdarın aslında Kambyses II’nin kardeşi olmadığını öğrendiğini anlatır. Kızın babası, gerçeği öğrendikten sonra, Hydarnes, Intapherenes, Megabyzus ve o zamanlar kralın mızrakçısı olan Darius’un da aralarında bulunduğu komplocu bir grubu en kısa zamanda toplayarak harekete geçmişti. Gaumta’ya karşı en sonunda bir suikast düzenlenmiş ve Pers İmparatorluğu lidersiz bırakmışlardı; komplocular daha sonra imparatorluğun geleceği konusunda karar almışlardı. Amca Otanes, ailesi için yalnızca özel ayrıcalıklar istediği için çekilmiş, Megabyzus oligarşi yönetim şeklini önermiş, Darius ise monarşi yönetimi lehine oyunu kullanmıştı. Önlerinde ülkenin içinde bulunduğu soruna bir çözüm getiremedikleri için kazananın tahta çıkacağı bir yarışma düzenleme konusunda anlaşmaya varmışlardı. Tarafların hepsi de sabah erken bir saatte atları üzerinde buluşaklardı ve gün doğumunda kişneyen ilk at sahibi yeni kral olarak atanacaktı. Tarihçi Herodot, Darius’un hile yaptığını anlatır; iddiaya göre daha önce bir kısrağın cinsel organına sürdüğü elini Darius’un atına koklatarak kişnemesini sağlayan hizmetkârı Oebares olmuştur. Her durumda, atın kişnemesi, bir fırtına çıkması sırasında şimşek çakması ve gök görültüsüyle birlikte olmuş, taraflar Darius’u MÖ 522 yılında yeni kral olmasını kabul etmeye sürüklemişlerdir.
Gautama, sahte bir hükümdar olurken, sadece MÖ 522 yılında taç giyme töreninden sonra, Baktriya ve Arachosia gibi satraplıkların bir kısmı Büyük Darius’u kral olarak tanımışlardı. Diğerleri sahte kralın ölümünü bağımsızlık için bir şans olarak görmüşlerdi. Persis bölgesi, Medya, Part, Asur, Babil ve Mısır dâhil olmak üzere imparatorluğun birçok bölgesinde isyan çıkmış ve Büyük Darius bu sosyal çatışmaları ordusu ve kişisel maiyet gücü yardımıyla bastırmayı başarabilmişti. Bu olaylar, gelecekteki krallar için bir uyarı görevi gören, Herbert Cushing’in tercüme ettiği yazıtlarından ayrıntılı olarak şöyle anlatılmaktadır:
Şöyle diyor, Kral Darius: Ey gelecekte kral olacak olan sen,
Kendini aldatmadan güçlü bir şekilde koru;
Hangi adam aldatıcı olursa olsun, cezalandırılmalı,
Hak edeni cezalandır, eğer böyle düşünüyorsan”
Ülkem güvende olsun (30)
[...]
Şöyle diyor, Kral Darius: Ey gelecekte kral olacak olan sen,Kim aldatıcı veya kötülük yapan olursa olsun, onlarla dost olma,
Onları (sert bir şekilde) cezalandır (33).
Askeri Seferler
Büyük Darius’un hükümdarlık dönemi geniş çaplı askeri seferlerle anılmaktadır. Gücünü kendi karargâhında pekiştirdikten sonra, daha önce Kambyses’ II’nin fethetmiş olduğu Mısır topraklarını güvence altına almak üzere yola çıkmış ve MÖ 519 yılında Mısır’ın büyük bir bölümünü kendi imparatorluk topraklarınma katmıştı. Yazıtlarından anlaşıldığı üzere, ertesi yıl, MÖ 518’de, Hindistan’ın Kuzey Pencap bölgesini almak üzere Hindistan’ın bazı kısımlarını da fethetmişti. Tarihçi yazar Herodot, Hindistan’ın imparatorluğun 20.Satraplığı olduğunu ve ayrıca İndus Vadisinin bazı kısımları Pers Savaşına kurban edildiğini de ilave eder.
Bir sonraki önemli sefer, MÖ 513 yılında, Avrupa İskitya’sına yapılmıştı. Tarihçiler, düzenlen bu seferin amacını açıklığa kavuşturmak üzere çeşitli teorileri öne sürmüşlerdir. Bu teoriler basit bir askeri fetihten daha ziyade propaganda amaçlı bir yelpazede yer alır ve Kiros/Cyrus döneminde İskitlerin Medlere (Medes) saldırdığı önceki bir savaşın intikamını almaya kadar uzanır. Diğer bir olası neden ise, Büyük Darius’un Batı Yunan topraklarını fethetmek istemesi ve İskitya seferiyle Yunanlıları teslim olmaya zorlamısıydı.
Ancak Büyük Darius, öngörülemeyen zorluklarla karşılaşmıştı. İskitler, aldatmaca yolları kullananarak ve doğuya doğru geri çekilerek Pers ordusundan kaçmış ve bu arada kırsal bölgeleri de harap etmişlerdi. Kral Darius’un ordusu düşmanı İskitya toprakları derinliklerine kadar kovalamış ve orada hükümdarları Idanthyrsus’a savaşması veya teslim olması yönünde bir haber göndermişti. Hükümdar Idanthyrsus ikisini de kabul etmediği için kovalamaca devam etmişti. En sonunda, hastalık ve yoksunluk Pers ordusunu olumsuz yönde etkilediği için sefer birkaç hafta sonra durdurulmuştu. Kovalamaca Volga Nehri kıyı boylarında durdurulmuş ve ardından da Büyük Darius’un Generali Megabyzus’a bölgeyi fethetme emri verdiği Trakya’ya yönelmişti.
General Megabyzus, Trakya’yı Pers etkisi altına almanın yanısıra, komşu Yunan şehirlerini de fethetmişti. Makedonya’ya elçiler gönderilmiş ve Makedonya Kralı Amyntas Pers imparatorluğu vasalı olmuştu. Büyük Darius, bu arada, Yunan yerlilerini şehir yöneticisi veya tiran olarak atayarak İyonya ve Ege Adalarında hâkimiyetini tesis etmişti.
Yunan - Pers Savaşları
Miletos/Milet şehri tiranı Aristagora, MÖ 499 yılında, satrap Artaphernes’i Naksos/Nakşa Adasına karşı düzenlenecek bir sefere sponsor olmaya ikna etmişti. Büyük Darius onay vermiş ve Artaphernes’in kuzeni Megabates’i Pers ordusu komutanı olarak atamıştı. Aristagoras’ın onlara destek ve erzak sağlaması gerekiyordu, ancak Megabates ile Aristagoras arasında geçen bir anlaşmazlık nedeniyle Megabates’in ihanet etmesi ve Naksos Adalılara planlarını bildirerek seferi sabote etmesiyle sonuçlanmıştı. Yardımsız kalan Aristagoras, Perslere karşı isyan etme kararı almıştı. Sparta desteğini almasa da başka müttefikler arayarak, asker ve gemi sağlayan Atina ve Eretria’nın yardım desteğini almayı başarmıştı.
Altı yıl süren savaşın ardında, Sardis, Kıbrıs ve Hellespont/Çanakkale Boğazına saldırı düzenelendikten sonra, Pers ordusu MÖ 494 yılında Lade Muharebesinde isyancıları yenmiş ve Atina filosunun çoğunu yok etmişti. Yılmayan Büyük Darius, Atina’yı fethetme planı yapmak üzere ordusunu toplamıştı. Ordusu, General Datis komutasında piyade ve süvarilerden oluşuyordu. Susa’dan Klikya’ya doğru hareket geçmiş ve gemilerle Ege Denizi’nden Samos Adasına taşınmışlardı. Burada İyonya’dan gelen bir silahlı kuvvetle birleşip Kuzey’e, Atina’ya doğru yelken açmışlardı.
Atinalılar savaşa hazırlanmaya başlamışlardı. Sparta’ya elçiler gönderilmiş, ancak müttefikler toplandıktan sonra Yunan kuvvetleri sadece 10.000 kişiden oluşuyordu ve 100.000 kişilik Pers ordusuyla karşı karşıya kalmıştı. Sayıca az olan Yunan ordusu generallerinin parlak bir stratejiye ihtiyaçları vardı. İki general, düşmanla şehir kapıları güvenliğinde yüzleşmeyi önermişlerdi, ancak Militiades diğer generalleri doğrudan bir saldırının daha iyi bir tercih olacağı konusunda ikna etmişti. Militiades’in savaşta komuta etme koşuluyla anlaşmaya varmışlardı.
İki düşman ordu MÖ 490 yılında Maraton Meydan Muharebesinde karşılaşmışlardı. Pers ordusu, Yunan ordusundan sayıca çok daha fazla olmasına rağmen, yavaş seyrediyor ve son derece kendine güveniyordu. Yunalılar bu durumdan faydalanmışlardı; iki ordu rahat bir tempoda birbirlerine yaklaşırlarken, Yunanlılar aniden koşmaya başlamış, Pesler bu durum karşısında hazırlıksız yakalanmış ve farkına varmadan göğüs göğüse çarpışmaya zorlanmışlardı. Birkaç saat süren çarpışmadan sonra, Pers safları dağılmış, birçokları gemilerin güvenliğine veya yakındaki dağlara doğru kaçmaya başlamışlardı. 6000 Pers askeri ölmüş, Yunan ordusu ise 200 kişi kaybetmişti. Perslerin savaştan sonra dikecekleri anıt için kullanmayı planladıkları mermer bloklar, zafer kazanan Yunanlılar şehit düşen silah arkadaşları için bir anıt inşa etmek üzere kullanılmışlardı. Savaşmaya devam etmeyi isteyen ve başka bir istilaya hazırlanmaya çalışan Büyük Darius, aldığı bu yenilgiyi kendisine hakaret olarak görmüştü. Ancak, Darius’un bu planı, MÖ 486 yılında ölmesinden dolayı, hiçbir zaman gerçekleşmemişti.
Hükümet
Pers İmparatorluğu, Büyük Darius’un saltanat dönemi sırasında, birçok gelişmeye tanıklık etmiştir. Her birine bir yönetici (archon) veya satrap atanan 20 eyalet veya satraplık kurulmuştu. Komşu bölgeler sabit bir haraç ödemişlerdi; Darius’un güvendiği yetkililerden oluşan bir komisyon makul bir miktar belirlenmişti.
Büyük Darius, Babil Kralı Hammurabi’yi kendisine model almış ve Hammurabi’nin çıkardığı yasalardan bazılarını tamamen kopyalayarak Pers Hükümeti hukuk sistemini geliştirmişti. Yasalar, yolsuzluğa karşı dayanıklı olması gereken imparatorluğun yargıçları eliyle uygulanmıtı. Büyük Darius, önceki yetkilileri görevden almış ve yerlerine kendisine sadık kişileri görevlendirmişti. Bugün, sakatlamadan kör etmeye kadar varan cezalar acımasız görünse de, o dönemde, ceza suçun doğasını ve ciddiyetine bağlı olduğundan dolayı adaletin tesis edilmesi ihmal edilmemişti. Bu yeni sistem popüler olmuş ve Büyük Darius’un ölümünden sonra bile bazı yasalar MÖ 218 yılında kadar hala yürürlükte kalmışlardı.
Büyük Darius’un, dini konularda Zerdüştlük taraftarı olduğu veya en azından Ahura Mazda’ya sıkı sıkıya bağlı olduğu bilinmektedir. Başarısını Ahura Mazda’ya atfettiği kitabelerinde ve bütün yasalarını Zerdüştlük Tanrısı adına düzenlenen hukuk sisteminde görebiliriz. Pers imparatırluk kontrolü altındaki topraklarda, itaatkâr ve barışçıl kaldıkları sürece diğer dinlerin mensuplarına hoşgörüyle bakılmıştı.
Ekonomi ve İnşaat Projeleri
Büyük Darius, hükümdarlığı süresinde imparatorluk genelinde etkileyici çok sayıda inşaat projelerini yürütmüştü. Susa’da, şehrin kuzey kesimlerinde en sevdiği ilk Zoroastrian ikametgâhı haline gelen bir saray kompleksi inşa etmişti. Bu saray kompleks projesini, Persepolis’te büyük başka bir proje izlemişti; saray kompleksi askeri bir bölge, hazine dairesi, kralın bölgesi ve misafirhane bölümlerinden oluşuyordu. Büyük Darius, sarayların yanı sıra, Pasargaday’da Büyük Kiros’un daha önce yarım kalan inşaat projelerini de tamaalamıştı. Mısır’da birçok tapınak inşa etmiş ve daha önce yıkılmış olanları da restore etmişti.
Büyük Darius, MÖ 500 yılından bir süre önce yeni bir evrensel para birimi olan darayaka’yı çıkarmıştı. Bu yenilik, arazi işleme, hayvancılık faaliyetleri ve pazar yerlerinde vergi toplamayı daha kolay hale getirmiş ve bu uygulama imparatorluk için daha iyi bir gelir sağlama yolun açmıştı. Ekonomiyi daha da geliştirmek ve tüccarlara yardımcı olmak üzere standartlaştırılmış yeni bir ağırlık ve ölçü sistemi uygulamaya konulmuştu.
Ölümü ve Mirası
Büyük Darius, Maraton Meydan Savaşında aldığı yenilgiden sonra, Yunanistanı fethetme hayalinden vaz geçmek istememişti. Yunanlılarla savaşmak üzere bu sefer bizzat kendisinin komuta edeceği daha büyük bir ordu toplama yemini etmişti. Üç yıllık hazırlık süresinden sonra, o sıralarda hastalanmış ve Mısır’da durumunun daha da kötüleşmesine yol açan bir isyan çıkmıştı. Büyük Darius, MÖ 486 yılı, Ekim ayında ölmüştür; bedeni Pers kralları geleneğine göre, önceden hazırlanmış bir mezara, Nasqh-e Rustam’a gömülmüştür. Ölümünden sonra tahtı Atossa ile evliliğinden olan en büyük oğlu Serhas/Xerxes’e miras kalmıştı.
Büyük Darius salatanat dönemi Pers İmparatorluğu tarihindeki en önemli dönemlerden biri olmuştur. Askeri fetihleriyle Persia/İran toprakları sınırlarını genişletmiş ve imparatorluk dahilinde yaptığı reformlarla canlılığını artırmıştı. Gerçekleştirdiği bazı reform gelişmeleri günümüze kadar gelmiştir; örneğin mevcut İran Hukuku temeli olan yasalar gibi.
