İyonya

İyonya, antik dönem boyunca Yunan dünyasının en önemli merkezlerinden biri olan günümüz Türkiye'sinin Küçük Asya bölgesinde, Anadolu'nun Ege kıyısındaki orta bölgeye verilen isimdir. Bu bölgede Yunanlılar, aralarında Sakız ve Sisam adalarının da bulunduğu, geriye kalanların ise dağlarla çevrili kıyı şeridi boyunca uzanan bir düzine mini devlet kurmuşlardır. M.Ö. 6. yüzyılda İyonya, Yunanistan'ın entelektüel yaşamının yoğunlaştığı, klasik Yunan uygarlığının başlangıç evresine verilen bir isim olan ''Yunan Uyanışı'' ya da ''İyonya Uyanışı'' diye bilinen bir dönem olmuştur.

Kara yoluyla ulaşımdan çok daha ekonomik, hızlı ve verimli olan denize bir ulaşım yolu olarak kullanan Yunanlılar, büyük bir güçle çatışmayı kaçınılmaz hale getirecek derecede genişleyip büyüdüler. Yunanların kontrolü altındaki Yunan-İtalyan-Sicilya ticaret yolu, Doğulu Hint-Pers-Fenike ile giderek daha fazla rekabete girdi ve aralarında yaşanan bu ticari çekişme savaşa giden ortamı hazırladı. İyonya, Yunan-Pers Savaşları'nın (sıklıkla Pers Savaşları olarak da bilinir) ilk ortamı olmuştu.

İyonya'nın Kökenleri

İyonya, M.Ö. 1000 yılı civarında Atina bölgesinden gelen Yunanlılar tarafından sömürge altına alınmıştır. İyonya'daki ticari faaliyetler, o dönemde deniz ticaretinin lideri olan Fenikelilerle rekabet halindeydi. Ne var ki, M.Ö. 8. yüzyılda Akdeniz'in doğu kıyısında bazı mühim değişimler yaşanmıştı: Asur eskisinden farklı olarak yeniden güç kazanmış ve Fenike kent devletleri fethedilmişti. Fenikelilerin yaptığı deniz ticareti zayıfladı ve Yunan kent devletleri Fenikelilerin Asur'a tabi olmasından yararlanarak giderek önde gelen deniz tüccarlarına ve denizcilere dönüştüler. Batıda bulunan bazı Fenike kolonileri varlıklarını bağımsız olarak sürdürdü ve Yunanlıların karşılaştıkları tek ciddi rekabet Kartaca'nın büyüyen gücünden kaynaklanıyordu.

İlerleyen yüzyıllarda İyonya kentleri büyük değişimler yaşadı. Önceleri toprak sahibi olan aristokrasinin tekelinde olan siyasi ve ekonomik güç zamanla tüccar sınıfının eline geçti. İyonyalı tüccarlar Mısır, İtalya ve Karadeniz boyunca ticaret merkezleri olarak koloniler kurdular. Yalnızca en güneydeki İyon kenti olan Milet'in 80 kadar kolonisi vardı ve Yunan dünyasının en zengin kenti haline gelmişti. Kentin zenginliği ve lüks yaşamı tüm Yunanistan'da dilden dile dolaşıyordu. Miletli tüccarlar o kadar çok kazanç elde ediyorlardı ki, pek çok işletmeye ve hatta belediyeye borç para veriyorlardı.

İyonya Entelektüel Hayatı

İyon kent devletlerinin doğusunda Lidya Krallığı yer alıyordu. İyonyalılar ve Lidyalılar arasında çok yakın bir kültürel ve ticari ilişki bulunuyordu. Lidya'nın başkenti olan Sardis antik kenti, Mezopotamya ile Yunan İyonya yerleşimleri arasındaki mal ve düşünce akışında başrolü oynayan önemli bir merkezdi. Sardis'te ticari malların yanı sıra dini inanışlar, gelenekler ve bilgiler de sürekli olarak el değiştiriyordu.

İyonya kentleri, M.Ö. 6. yüzyılda Yunanistan'ın entelektüel önderleri haline geldiğinde, Milet antik kenti entelektüel bir devrimin merkezi haline gelmişti. Bu dönemde kentteki hakimiyet tamamen tüccarların elindeydi ve ruhban sınıfının önemli bir toplumsal etkisi söz konusu değildi. İyonyalı entelektüeller ne dinden fazlasıyla etkilenmiş ne de hakikati ya da ilahi vahyi savunan antik kitaplar yüzünden sınırlı kalmışlardır. Hatta Homeros şiirleri bile henüz belirli bir biçime girmemişti. Miletliler uzak coğrafyalara yolculuk yapmaya alışkındı ve Lidya, Babil, Fenike ve Mısır uygarlıklarının sağladığı katkılardan yararlanmışlardı. Matematik bilgisi, dış ticaret ve coğrafya, astronomi, navigasyon teknikleri, tüm bu kavramlar sayesinde Milet zenginleşmişti. Bu arada zenginliğin getirdiği rahatlık ve düşünce özgürlüğü yaygın olarak kabul görüyordu. Dolayısıyla tüm bu etmenler, bazı İyonyalı beyinlerin nasıl olup da dünyanın mitlere ya da batıl inançlara başvurmadan fiziki olgular çerçevesinde kavranabileceği görüşünü geliştirdiğini anlamamıza katkıda bulunabilir. Tabiat kanunları çerçevesinde idare edilen bir evren kavramını tabiatüstü izahların yerine koyan devrimsel nitelikteki görüş, Milet antik kentinde yaşayan Thales (Yunanca: Θαλῆς) adlı bir şahısla başlamıştır.

Miletli Thales, evrenin esas maddesinin su olduğunu öne sürerek evrenin ana yapısına yönelik çığır açan bir hipotezi ortaya atan kişi olmakla tanınmaktadır. Güneşin tam tutulmasını önceden tahmin etmesini mümkün kılan astronomi bilgisiyle ve Mısır'a yaptığı ziyaretten beraberinde getirdiği geometri bilgisiyle de ünlüdür. Elde ettiği bu yepyeni rasyonel içgörü, bu rasyonalist düşünce geleneğini sürdüren Anaksimandros ve Anaksimenes gibi öteki İyonyalı düşünürleri de etkilemiştir. Pek çok durumda bu düşünürlerin fikirleri, günümüzde kullandığımız daha karmaşık yöntemlerin bize gösterdiği sonuçlarla şaşılacak derecede benzeşen çıkarımlara yol açmıştır. Batı bilim geleneğinin kökenlerini İyonya'da bulmaktayız

Pers Kontrolü & Ayaklanması

Bu bölgenin siyasi haritası M.Ö. 612 yılı civarında değişmeye başladı. O dönemde dünyadaki en güçlü kent olan başkent Ninova'nın yıkılması sonucunda Asur İmparatorluğu sona erdi. Persler, Medler, Keldaniler ve Babillilerden oluşan müttefik bir ordu kuşatarak Asur gücünün merkezini yağmaladı. Böylelikle geriye Mezopotamya'nın imparatorluk merkezi konumundaki Babil kalmıştı ve Lidya artık dikkatini Batı'ya yöneltmekte serbest kaldı. İyonya kentleri artık Lidya'nın hakimiyeti altındaydı ama Lidyalı yöneticiler Yunanlılara büyük hayranlık duyuyor ve İyonya kentlerine karşı hoşgörülü davranıyorlardı. Hatta son Lidya kralı Kroisos (Yunanca: Κροῖσος), Antik Dünyanın Yedi Harikası'ndan birisi haline gelen Artemis Tapınağı'nın yapımını finanse etmişti. Çok geçmeden Pers, Mezopotamya'nın hakim gücü haline gelerek Babillilerin üstünlük mücadelesine son verdi. M.Ö. 546'da Pers kralı 2. Kiros, Kroisos'u ve Lidya'yı yenilgiye uğrattı ve İyonya kentleriyle birlikte Perslerin kontrolüne girdiler.

M.Ö. 500 civarında, Pers kontrolü altında bulunan İyon kentleri Pers yetkililerini görevden alarak bağımsızlıklarını ilan etmiş ve bu da Yunanlılar ile Persler arasındaki pek çok askeri çatışmanın ilkini tetikleyen İyonya Ayaklanması'nı başlatmıştır. Milet kenti ayaklanmanın liderliğini üstlendi ve Atinalılar ayaklanmayı desteklemesi karşılığında 20 gemilik bir filo gönderdi. Ayaklanan her İyonya devleti kendi birliklerini kurdu ama onları birbirinden farklı komuta etti. Milet ordusu Sardis kentine doğru sefere çıktı ve bu yeri yakıp yıktı.

İyonya kentleri M.Ö. 494'te tarihin en önemli deniz savaşlarından birinde Pers donanmasıyla Lade'de çarpışan birleşik bir filo organize ettiler. Savaş başlamadan hemen önce, İyon kenti Sisam'ın donanmasından yaklaşık 50 gemiyi Perslerle yaptıkları gizlice yapılan bir antlaşma nedeniyle denize açılarak bölgeden uzaklaştı. Pek çok başka birlik de bu sadakatsizörneğe uyarak onları takip etti. İyonya yenilgisi tamamlanmıştı ve bu felaketten sonra İyonya Medeniyeti asla tam olarak toparlanamadı.

Persler Milet'i ele geçirdiler, kentteki tüm erkekler katledilip, kadınlar ile çocukları esir aldılar ve o günden sonra kent sıradan bir kasabaya dönüştü. Salamis Deniz Muharebesi'nde (M.Ö. 480) İyonya kentlerinin yeniden bağımsızlıklarına kavuşup Atina ile birlikte Attika-Delos Deniz Birliği'nin kurulmasına katkıda bulundukları belirleyici Yunan zaferine kadar Pers kontrolü tüm İyonya'da yeniden sağlandı.

Helenistik Dönemi, Seleukos ve Roma Kontrolü

Büyük İskender M.Ö. 334 civarında İyonya'ya doğru ilerleyerek Yunan kentlerine kendi himayesi altındaki demokratik özerklik yönetimini teklif etti. Pek çok kent kapılarını direniş göstermeden ardına kadar açtı ve Helenistik Dönem boyunca süren yepyeni bir refah dönemine girdi, ancak hiçbiri eski görkemine kavuşamadı. Milet, İskender'in teklifini reddetti ve sonunda uzun bir kuşatmanın ardından yerle bir edildi ve bir daha asla lider bir kent konumuna ulaşamadı. Ardından bölge Seleukos ve ilerleyen zamanlarda Attalos Krallığı'nın bir bölgesi haline geldi.

İyonya M.Ö. 130 yılı civarında Roma kontrolü altında kaldı ve Asya'daki Roma eyaletinin bir bölgesi haline geldi. Bu yeni dönem pek çok İyon kentinin kaybettiği başarının bir parçasını yeniden elde etmesini sağladı. Milet'teki arkeolojik kayıtlar nüfusun yeni bir tepe noktasına ulaştığını göstermektedir, ancak bazı akademisyenler 7000 ya da 8000 gibi bir rakam öne sürse de bunu tahmin etmek güçtür. Smirni Smirni (Yunanca: Σμύρνη) ve Sakız Adası (Yunanca: Χίος) da önem taşıyan kentler arasındaydı. Efes kentinde M.S. 4. yüzyılda stadyum, tiyatro ve liman hamamları da dahil olmak üzere başlıca anıtlar masraflı bir onarımdan geçirilmiştir. Günümüzde Efes, klasik kentçiliğin çok değerli bir örneği olarak kabul edilmektedir.

Bu çeviri, tanımın eski versiyonuna dayanmaktadır. Yeni sürümü çevirmek istiyorsanız, lütfen bizimle iletişime geçin.