Φοινικικός Αποικισμός

Η ευημερία των φοινικικών πόλεων όπως η Τύρος, η Σιδώνα και η Βύβλος, που βασίστηκε στο εμπόριο και στην αναζήτηση νέων εμπορευμάτων και νέων αγορών, είχε ως αποτέλεσμα οι Φοίνικες να εξαπλωθούν από τη στενή παράκτια λωρίδα του Λεβάντε και να αποικίσουν εδάφη σε όλη την αρχαία Μεσόγειο από τον 10ο αιώνα π.Χ.

Μερικές από τις φοινικικές αποικίες, όπως η Λέπτις Μάγκνα, το Κάντιθ και το Παλέρμο, εξελίχθηκαν σε σημαντικές πόλεις, περισσότερο από όλες όμως η Καρχηδόνα στη βόρεια ακτή της Αφρικής, η οποία τελικά ξεπέρασε την μητρόπολή της, την Τύρο και δημιούργησε μια δική της αυτοκρατορία.

Από τους εμπορικούς σταθμούς στις αποικίες

Οι Φοίνικες ήταν σπουδαίοι έμποροι και σπουδαίοι ναυτικοί, και αυτός ο συνδυασμός δεξιοτήτων σχεδόν αναπόφευκτα είχε ως αποτέλεσμα να ιδρύουν αποικίες όπου κι αν πήγαιναν. Οι σημαντικότεροι εμπορικοί δρόμοι των Φοινίκων ήταν δια θαλάσσης στα ελληνικά νησιά, στη νότια Ευρώπη, στις ακτές της Αφρικής στον Ατλαντικό και μέχρι την αρχαία Βρετανία. Επιπλέον, στην Αραβία και στην Ινδία έφταναν μέσω της Ερυθράς Θάλασσας ενώ τεράστιες περιοχές της Δυτικής Ασίας συνδέονταν με την Φοινίκη μέσω χερσαίων οδών όπου τα εμπορεύματα μεταφέρονταν με καραβάνια.

Το εμπόριο και η αναζήτηση πολύτιμων εμπορευμάτων (για ανταλλαγή, για φόρο υποτέλειας στην Ασσυρία, αλλά και για χρήση στην ακμάζουσα φοινικική μεταποιητική βιομηχανία) κατέστησαν αναγκαία τη δημιουργία μόνιμων εμπορικών σταθμών. Επιπλέον, καθώς τα φοινικικά πλοία γενικά (όχι πάντα όμως) έπλεαν κοντά στην ακτή και μόνο κατά τη διάρκεια της ημέρας, απαιτούνταν και τακτικοί σταθμοί. Αυτά τα φυλάκια, που αρχικά επιλέχθηκαν για τα ασφαλή και ρηχά λιμάνια τους και την γειτνίαση με πηγή γλυκού νερού, απέκτησαν μόνιμο χαρακτήρα προκειμένου να ελέγχουν το εμπόριο συγκεκριμένων εμπορευμάτων που προσφέρονταν στη συγκεκριμένη τοποθεσία. Οι μόνιμοι οικισμοί θα μπορούσαν επίσης να αποτελέσουν μια πολύτιμη νέα αγορά στην οποία θα πωλούνταν φοινικικά προϊόντα και θα προστάτευαν καλύτερα τα μακροπρόθεσμα επιχειρηματικά συμφέροντα των Φοινίκων. Με τον καιρό αυτές οι τοποθεσίες αναπτύχθηκαν περαιτέρω, ο πληθυσμός τους έγινε μόνιμος και μεγαλύτερος, η αρχιτεκτονική τους πιο ισχυρή έως ότου έγιναν πλήρεις αποικίες και μεγάλες αυτόνομες πόλεις.

Ο αποικισμός της Μεσογείου από τους Φοίνικες υποκινήθηκε περισσότερο από εμπορικούς λόγους παρά από την διάθεση για εδαφική επέκταση, φαίνεται όμως ότι αναπόφευκτα το ένα οδηγούσε στο άλλο. Είναι επίσης αλήθεια ότι οι τα φοινικικά μητροπολιτικά εδάφη είχαν συρρικνωθεί μετά την επέκταση γειτονικών δυνάμεων και μπορεί επίσης να επηρεάστηκαν από την κλιματική αλλαγή και τη μείωση των βροχοπτώσεων με αρνητικές συνέπειες στην καλλιεργήσιμη γη και τις αποδόσεις των καλλιεργειών. Ένα πρόβλημα που επιδεινωνόταν από έναν συνεχώς διευρυνόμενο πληθυσμό. Όποια και αν ήταν τα κίνητρα, το αποτέλεσμα αυτής της μακράς διαδικασίας αποικισμού ήταν μια μόνιμη φοινικική επιρροή που εκτεινόταν σε ολόκληρη την ακτογραμμή της Μεσογείου.

Χρονολόγηση

Σύμφωνα με αρχαίους συγγραφείς, ο φοινικικός αποικισμός ξεκίνησε από τον 12ο αιώνα π.Χ., αλλά ορισμένοι σύγχρονοι ιστορικοί θεωρούν αυτή τη χρονολογία πολύ πρώιμη και προτείνουν ότι ο αποικισμός ήταν σύγχρονος με τον ελληνικό τον 8ο αιώνα π.Χ. Ακόμα, άλλοι μελετητές προτείνουν ότι η επαφή των φοινίκων με πολλές περιοχές πρέπει να ήταν πρωιμότερη και αναφέρουν γεγονότα όπως η υιοθέτηση του φοινικικού αλφαβήτου από τους Έλληνες, αναφορές στη Βίβλο για ιστιοφόρα της Τύρου τον 10ο αιώνα π.Χ., μια αναφορά στο μια πηγή του 10ου αιώνα από την Τύρο για μια αποικία που δεν πλήρωνε φόρο υποτέλειας (είτε την Ούτικα είτε πιθανότερο την Κύπρο), και η ομοφωνία των αρχαίων συγγραφέων ότι ο φοινικικός αποικισμός της Μεσογείου συνέβη πριν από τον Β' ελληνικό αποικισμό. Είναι επίσης αλήθεια ότι οι πρώτοι εμπορικοί σταθμοί είναι απίθανο να έχουν αφήσει πολλά αρχαιολογικά ευρήματα, με αποτέλεσμα οι μελετητές που αναζητούν φυσικά στοιχεία αποικισμού πριν από τον 8ο αιώνα π.Χ. δυσκολεύονται πολύ να τα βρουν.

Παρ' όλα αυτά ένας συμβιβασμός μεταξύ των μελετητών ορίζει μια περίοδο «προ-αποικιακών» εμπορικών κέντρων που ιδρύθηκαν μεταξύ του 12ου και του 8ου αιώνα π.Χ., η οποία ακολουθήθηκε από την ίδρυση αποικιών μεταξύ του 8ου και 6ου α. π.Χ. Σε αυτή την περίοδο λοιπόν, που διήρκεσε πάνω από 500 χρόνια, οι Φοίνικες έλεγχαν ένα δίκτυο θέσεων που τους καθιέρωσε ως μια από τις μεγαλύτερες εμπορικές δυνάμεις στον αρχαίο κόσμο. Μεταξύ αυτών των αποικιών, της ίδιας της Φοινίκης και των μεγάλων πολιτισμών αυτής της περιόδου ανταλλάσσονταν αγαθά όπως υφάσματα, γυαλί, πάπυρος, πολύτιμα μέταλλα, ξύλο, μαλλί, αγγεία, τρόφιμα, μπαχαρικά και σκλάβοι.

Η Κύπρος και τα νησιά

Η γεωγραφική εγγύτητα της Κύπρου πιθανότατα σήμαινε ότι ήταν ένα από τα πρώτα μέρη που αποικίστηκαν από τους Φοίνικες, ίσως ήδη από τον 11ο αιώνα π.Χ. Οι πρώτες ύλες του νησιού που ώθησαν την επέκταση των Φοινίκων περιελάμβαναν την ξυλεία και τον χαλκό. Η σημαντικότερη πόλη ήταν το Κίτιο αλλά άλλες ήταν οι Γόλγοι, το Ιδάλιον, η Ταμασσός, το Μάριο και η Λάπηθος. Άλλα νησιά του Αιγαίου που αποικίστηκαν ήταν η Ρόδος (Κάμειρος και Ιαλυσός), η Κρήτη (Ίτανος), τα Κύθηρα, η Μήλος, η Θάσος και η Θήρα.

Βόρεια Αφρική

Η Φοινίκη είχε ανέκαθεν ισχυρούς εμπορικούς δεσμούς με την Αίγυπτο και πιθανώς εμπορικοί σταθμοί είχαν εγκατασταθεί εκεί νωρίτερα από οπουδήποτε αλλού. Πιο μακριά στη βόρεια ακτή της Αφρικής με το εύφορο έδαφος και την πρόσβαση σε εμπορεύματα της ενδοχώρας όπως το ελεφαντόδοντο, οι αρχαίες πηγές αναφέρουν ότι η Ούτικα ιδρύθηκε το 1101 π.Χ. από τη Σιδώνα. Η Καρχηδόνα, σύμφωνα με τους ίδιους συγγραφείς, ιδρύθηκε το 814 π.Χ. από την Τύρο. Άλλες αποικίες ήταν η Άουζα (αναφέρεται σε κείμενα πως ιδρύθηκε από την Τύρο αλλά η τοπθεσια της είναι άγνωστη), η Λέπτις Μάγκνα, η Ιππών, η Αδρύμητος και η Λίξος. Όταν η Καρχηδόνα αναπτύχθηκε σε μια ισχυρή πόλη , άρχισε να ιδρύει και αποικίες, και αυτό το δεύτερο κύμα έχει προκαλέσει κάποια σύγχυση στους ιστορικούς (αρχαίους και σύγχρονους) σχετικά με τις χρονολογίες και ποια αποικία ιδρύθηκε από ποιον.

Ιταλία

Η Σικελία αποικίστηκε από τους Φοίνικες, αν και αποσύρθηκαν στο δυτικό τμήμα του νησιού όταν η κυριαρχία τους αμφισβητήθηκε από τους Έλληνες. Πόλεις όπως η Μότυα, ο Πάνορμος (σημερινό Παλέρμο) και ο Σολούς ιδρύθηκαν από τον 8ο αιώνα π.Χ. Ταυτόχρονα, αποικίες ιδρύθηκαν στα στρατηγικά σημαντικά νησιά Λαμπεντούζα, Μάλτα και Παντελερία. Και πάλι, ποιος ήταν ο ρόλος που έπαιξε η Καρχηδόνα σε αυτή τη διαδικασία συζητείται μεταξύ των ιστορικών. Πιο δυτικά, η Σαρδηνία (πλούσια σε δημητριακά) αποικίστηκε νωρίτερα, πιθανώς τον 9ο αιώνα π.Χ. με σημαντικές πόλεις της να είναι η Νώρα, η Κάραλις (Κάλιαρι), η Βυθία, η Σούλκις, το Καρλοφόρτε και ο Θάρρας.

Ισπανία

Στην αρχαιότητα, η Ισπανία ήταν πλούσια σε άργυρο που οι Φοίνικες μπορούσαν να ανταλλάξουν με τους αυτόχθονες πληθυσμούς για σχετικά χαμηλής αξίας αγαθά όπως γυαλί, λάδι και αγγεία. Οι αρχαίες πηγές αναφέρουν ότι τα Γάδειρα (Κάντιθ) ιδρύθηκαν γύρω στο 1110 π.Χ., αλλά τα στοιχεία είναι ελάχιστα για μια τόσο πρώιμη ημερομηνία και το θέμα είναι αμφιλεγόμενο. Ωστόσο, η Θαρσείς (Ταρτησσός) της βιβλου, η οποία στην πραγματικότητα μπορεί να μην είναι καν πόλη, βρισκόταν ίσως κάπου βόρεια των Γαδείρων και πιθανότατα ιδρύθηκε τον 10ο αιώνα π.Χ., ταυτόχρονα με τα Γάδειρα. Άλλες σημαντικές φοινικικές αποικίες ήταν η Μάλακα (σημερινή Μάλαγα), η Σέξι (Αλμουνεκάρ), τα Άβδηρα (Άδρα) και η Εβυσός (Ίμπιζα). Στην τελευταία, που από παλιά θεωρούταν καρχηδονιακή αποικία, παρουσιάζονται στοιχεία προγενέστερης εγκατάστασης των Φοινίκων.

Σχέσεις με την Μητρόπολη

Οι αποικίες που ίδρυσαν οι Φοίνικες διέφεραν όσον αφορά τον πολιτισμό και τις πρακτικές της μητροπολιτικής περιοχής τους, ανάλογα με τη γεωγραφική τους θέση και τη ισχύ του γηγενούς πολιτισμού που ήδη υπήρχε στην περιοχή της αποικίας. Η Βόρεια Αφρική έγινε, ίσως, πιο «φοινικική» από οποιαδήποτε άλλη περιοχή. Υιοθετήθηκαν στοιχεία της φοινικικής θρησκείας, λατρεύονταν θεοί όπως ο Μελκάρτ και η Αστάρτη, με την πάροδο του χρόνου κατασκευάστηκαν ναοί, ιερά και νεκροταφεία και πραγματοποιούνταν θρησκευτικές πρακτικές και γιορτές όπως ακριβώς γινόταν στην πατρίδα, στην Τύρο ή τη Σιδώνα. Ένα από τα πιο συνεπή φοινικικά χαρακτηριστικά που βρέθηκαν σε αποικίες ήταν το Ταφέθ, ο ιερός περίβολος που χτιζόταν έξω από μια πόλη και όπου γίνονταν θυσίες, συμπεριλαμβανομένων θυσιών παιδιών στην πυρά (ίσως μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις).

Η φοινικική τέχνη ήταν ένα ακόμα εξαγώγιμο προϊόν, τόσο με τη μορφή έργων αλλά όσο και με τη μορφή ιδεών και μεθόδων. Ιδρύθηκαν εργαστήρια σε αποικίες που μπορούσαν να παράγουν εκλεκτά αγαθά, όπως έργα χρυσοχοίας και πορφυρά υφάσματα για τα οποία ήταν τόσο φημισμένη η μητρόπολη. Η αρχιτεκτονική αντιγράφηκε επίσης από την μητρόπολη, όπως ο ναός του Μελκάρτ στα Γάδειρα, του οποίου το σχέδιο και οι κίονες ήταν πανομοιότυποι με εκείνους του ναού της Τύρου.

Αν η θρησκεία και η τέχνη ταξίδευαν προς τη μία κατεύθυνση, τότε οι πρώτες ύλες και τα αφιερώματα ταξίδευαν προς την άλλη. Κάθε χρόνο η Καρχηδόνα έπρεπε να στέλνει φόρο, το ένα δέκατο των ετήσιων κερδών της, στο Ναό του Μελκάρτ στην Τύρο. Καθώς οι αποικίες ευημερούσαν, επέκτειναν την επικράτειά τους, μια ενέργεια που μάλλον δεν είχε σχέση με την αύξηση του πληθυσμού τους. Έγιναν πιο στρατιωτικοποιημένες, έχτισαν οχυρώσεις και πολέμησαν με αυτόχθονες πληθυσμούς ή ανταγωνιστικές περιφερειακές δυνάμεις. Ήταν πλέον πόλεις αυτόνομες και πολεμούσαν για τη θέση τους στον αρχαίο κόσμο.

Κληρονομιά

Οι φοινικικές αποικίες τελικά είτε απορροφήθηκαν από τους τοπικούς πολιτισμούς είτε από πολιτισμούς της εποχής τους που επιδίωξαν να επεκταθούν. Για παράδειγμα, η Κύπρος κατακτήθηκε από τον Ασσύριο βασιλιά Σαργκόν Β' στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ., ο Ναβουχοδονόσορ πολιόρκησε την Τύρο στις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. και οι Έλληνες έγιναν πιο φιλόδοξοι με τη δική τους αποικιακή επέκταση, αναγκάζοντας τους Φοίνικες να εγκαταλείψουν την επιρροή τους σε μέρη της Μεγάλης Ελλάδας. Και όπως είδαμε ήδη, ορισμένες αποικίες έγιναν τόσο επιτυχημένες που ίδρυσαν δικές τους αποικίες, στην περίπτωση της Καρχηδόνας από τα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ., ξεκινώντας ακόμη και στρατιωτικές εκστρατείες για να δημιουργήσει μια αυτοκρατορία και να πάρει τον έλεγχο των πρώην Φοίνικικών αποικιών. Η δύναμη και η επιρροή της ίδιας της Φοινίκης περιορίστηκαν ακόμη περισσότερο μετά την επίθεση του Μεγάλου Αλεξάνδρου το 332 π.Χ., αλλά μέχρι τότε, μέσω της φιλόδοξης και τολμηρής ίδρυσης αποικιών της, είχε ήδη συμβάλει σημαντικά σε έναν πολύ πιο συνδεδεμένο μεσογειακό κόσμο.