Η αυτοκράτειρα Ειρήνη

Η αυτοκράτειρα Ειρήνη ήταν σύζυγος του Λέοντα Δ' και, μετά το θάνατο του συζύγου της, βασίλεψε ως αντιβασιλέας του γιου της Κωνσταντίνου ΣΤ' από το 780 έως το 790 μ.Χ. Από το 797 έως το 802 μ.Χ. κυβέρνησε ως αυτοκράτορας μόνη της, η πρώτη γυναίκα που το έκανε στη βυζαντινή ιστορία. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας της, η Ειρήνη υπήρξε αδίστακτη και συνωμότησε για να κρατήσει τον θρόνο που έχασε και ανέκτησε τρεις φορές, αλλά έμεινε στην ιστορία κυρίως για την αποκατάσταση της λατρείας των εικόνων, την οποία οι προκάτοχοί της της δυναστείας των Ισαύρων προσπάθησαν τόσο σθεναρά να καταστείλουν. Ακόμη και αυτή η φαινομενικά ευσεβής εκστρατεία ήταν στην πραγματικότητα μόνο ένα μέσο για την Ειρήνη ώστε να νικήσει τους εχθρούς της και να διατηρήσει την εξουσία. Τα χρυσά νομίσματα που έκοψε η αυτοκράτειρα αποκαλύπτουν μεγάλο μέρος του διττού χαρακτήρα της, καθώς, με μοναδικό τρόπο, έφεραν ένα πορτρέτο του εαυτού της και στις δύο πλευρές.

Τα πρώτα χρόνια

Λίγα είναι γνωστά για τη νεαρή Ειρήνη εκτός από το ότι ήταν ένα εξαιρετικά όμορφο ορφανό κορίτσι από την Αθήνα, γεννημένο γύρω στο 752 μ.Χ. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε' (741-775 μ.Χ.), που διεξήγαγε έναν διαγωνισμό ομορφιάς σε ολόκληρη την αυτοκρατορία για το σκοπό αυτό, την έβγαλε από την αφάνεια της επαρχιακής πόλης, που ήταν τότε η Αθήνα, και κανόνισε να παντρευτεί τον γιο του, τον μελλοντικό αυτοκράτορα Λέοντα Δ', που θα βασίλευε από το 775 έως το 780 μ.Χ. Ο γάμος έγινε το 769 μ.Χ. και επηρέασε αμέσως την κρατική πολιτική μετριάζοντας τις επιθέσεις του συζύγου της κατά της λατρείας των εικόνων. Η σύντομη βασιλεία του Λέοντα έληξε όταν πέθανε από πυρετό, σε ηλικία 30 ετών, ενώ εκστράτευε κατά των Βουλγάρων, αλλά η όρεξη της Ειρήνης για εξουσία δεν είχε κορεστεί.

Η Ειρήνη ως αντιβασίλισσα

Ο Κωνσταντίνος ΣΤ' κυβέρνησε από το 780 έως το 797 μ.Χ., κληρονομώντας τον τίτλο του σε ηλικία μόλις εννέα ετών. Κυβερνώντας ως αντιβασιλέας στο όνομα του γιου της την επόμενη δεκαετία, η Ειρήνη κατέστειλε μια εξέγερση υπό την ηγεσία των γιων του Κωνσταντίνου Ε', απέλυσε υπουργούς και στρατιωτικούς των οποίων η πίστη ήταν αμφισβητήσιμη και χρησιμοποίησε την εμπειρία δύο ευνούχων της αυλής, ιδίως του Σταυρακίου και του Αετίου. Ο πρώτος ήταν λογοθέτης του δρόμου, αξίωμα αντίστοιχο του πρωθυπουργού, με ευρύ φάσμα εξουσιών. Το 783 μ.Χ. ο Σταυράκιος έστειλε βυζαντινό στρατό για να πολεμήσει τους Σλάβους στην Ελλάδα, και τον επόμενο χρόνο η Ειρήνη γνώρισε τις πρώτες στρατιωτικές επιτυχίες της βασιλείας της εναντίον των σλαβικών και αραβικών στρατευμάτων.

Οι θρησκευτικές υποθέσεις φαίνεται ότι ήταν πάντα πρώτες στα σχέδια της αντιβασίλισσας και το 784 μ.Χ. έκανε τον πρώην γραμματέα της, Ταράσιο, Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, παρόλο που δεν είχε ακόμη χειροτονηθεί. Στη συνέχεια, η Ειρήνη συγκάλεσε εκκλησιαστική σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη το 786 μ.Χ. για να θέσει επίσημο τέλος στην Εικονομαχία. Ωστόσο, μέλη του στρατού με επιρροή ήταν αντίθετα σε μια τέτοια κίνηση και στασίασαν αναγκάζοντας το κλείσιμο των συνεδριάσεων της συνόδου. Ωστόσο, η αυτοκράτειρα δεν αποθαρρύνθηκε και μετέφερε γρήγορα τους στασιαστές στη Μικρά Ασία υπό το πρόσχημα της προετοιμασίας για μια νέα στρατιωτική εκστρατεία. Μόλις βρέθηκε μακριά, ο στρατός διαλύθηκε και οι θέσεις εξουσίας τους στην πρωτεύουσα καταλήφθηκαν από όσους ήταν πιο πιστοί στην αυτοκράτειρα.

Αφού αντιμετωπίστηκε η αντίδραση του στρατού, ο Σταυράκιος συνόδευσε την Ειρήνη στην Ζ' Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια τον Σεπτέμβριο του 787 μ.Χ. Εκεί η Ειρήνη με 350 προσκεκλημένους επισκόπους αποφάσισαν τελικά να αποκαταστήσουν την ορθοδοξία του σεβασμού των εικόνων στη Χριστιανική Εκκλησία και να τερματίσουν την Εικονομαχία. Ο διωγμός των εικονόφιλων ήταν βασικό χαρακτηριστικό της βασιλείας των προηγούμενων αυτοκρατόρων, ιδιαίτερα του πεθερού της Ειρήνης, Κωνσταντίνου Ε', επομένως η Αυτοκράτειρα δεν μπορούσε να είναι πολύ σκληρή με τους δράστες κινδυνεύοντας έτσι να αποξενώσει μέλη της οικογένειας της στην αυλή. Αντίθετα, τους επετράπη να μετανοήσουν για τις αμαρτίες τους και τους καλωσόρισαν ξανά στην Εκκλησία που έλαμπε για άλλη μια φορά με τις πολύτιμες εικόνες της.

Εξορία από την Αυλή

Όταν η Ειρήνη έκανε γνωστό ότι σκόπευε να κυβερνήσει στη θέση του γιου της Κωνσταντίνου, ανεξάρτητα από το πόσο χρονών ήταν, πολλοί από εκείνους που αντιτάχθηκαν στην αποκατάσταση των εικόνων, από εκείνους που είδαν τους κινδύνους για τη δύναμη του στρατού της αυτοκρατορίας που είχαν απειλήσει οι εκκαθαρίσεις της Ειρήνης και από εκείνους που πίστευαν ότι ο Κωνσταντίνος μόνο είχε τη νόμιμη αξίωση για τον θρόνο, συσπειρώθηκαν γύρω από τον νεαρό αυτοκράτορα. Η Ειρήνη απάντησε ρίχνοντάς τον στη φυλακή, αλλά το 790 μ.Χ. ο στρατός στασίασε υπερ του Κωνσταντίνου και τον απελευθέρωσε. Στο στρατό υπηρετούσαν ακόμη πολλοί εικονομάχοι και είχαν αρνηθεί να ορκιστούν πίστη στην Ειρήνη για θρησκευτικούς λόγους. Τώρα , σε ηλικία 19 ετών και πρόθυμος να απομακρύνει μια για πάντα την παρεμβαίνουσα μητέρα του από τις κρατικές υποθέσεις, ο Κωνσταντίνος την έδιωξε από το παλάτι μαζί με τους στενότερους συμβούλους της ενώ συνεργάστηκε με τον Μιχαήλ Λαχανοδράκοντα, τον ισχυρό στρατηγό και κυβερνήτη του θέματος των Θρακησίων της αυτοκρατορίας. Μετά από μια δεκαετία στο παρασκήνιο, ο Κωνσταντίνος πήρε τη θέση που δικαιούταν στην κορυφή της βυζαντινής κυβέρνησης.

Δυστυχώς, ο νεαρός αυτοκράτορας δεν στάθηκε στην πραγματικότητα στο ύψος του καθήκοντος. Σοβαρές και άμεσες ήττες από τους Βούλγαρους και μια ντροπιαστική εκεχειρία με τους Άραβες δεν βοήθησαν καθόλου τη δημοτικότητά του, και οι συνωμοσίες στην Αυλή ήταν έντονες. Μία, με αρχηγό τον θείο του Κωνσταντίνου, Νικηφόρο, ανατράπηκε και ο αυτοκράτορας τύφλωσε τον αρχηγό της σε μια πολύ συνηθισμένη πράξη αυτοκρατορικής βυζαντινής θηριωδίας. Τότε ο Κωνσταντίνος διέταξε να κόψουν τις γλώσσες και των τεσσάρων θείων του. Ήταν μια σπάνια στιγμή αποφασιστικότητας, αλλά ήταν πολύ λίγο, πολύ αργά.

Η Ειρήνη δεν επρόκειτο να υποταχθεί τόσο εύκολα στην εξουσία, και επέστρεψε στην αυλή το 792 μ.Χ., προσκεκλημένη από τον γιο της ως μια τελευταία προσπάθεια να αποκαταστήσει κάποια τάξη στη βασιλεία του. Στην πραγματικότητα, κυβέρνησαν από κοινού για τα επόμενα πέντε χρόνια, αλλά η Ειρήνη σύντομα άρχισε να συνωμοτεί εναντίον του γιου της. Σημαντικό είναι ότι ο Κωνσταντίνος δεν μπορούσε πλέον να ζητήσει την υποστήριξη του Μιχαήλ Λαχανοδράκοντα, καθώς ο στρατηγός σκοτώθηκε εκείνη τη χρονιά ενώ εκστράτευε κατά των Βουλγάρων. Ο στρατός δεν είχε σε εκτίμηση τον νεαρό αυτοκράτορα και η δημοτικότητά του έπεσε ακόμη περισσότερο όταν άρχισε να κατηγορεί τους στρατιώτες του για τις ήττες τους, κάνοντας την άστοχη ενέργεια (που,φυσικά, πρότεινε με πονηριά η Ειρήνη) να χαράξει τη λέξη «προδότης» στα πρόσωπα χιλίων από αυτούς.

Ένα τελευταίο συντριπτικό πλήγμα για τις φιλοδοξίες του Κωνσταντίνου ήταν οι διαμαρτυρίες που ακολούθησαν το διαζύγιό του και τον επακόλουθο γάμο με την ερωμένη του Θεοδότη, η λεγόμενη Διαμάχη της Μοιχείας, το 795 μ.Χ.Τα πράγματα έγιναν χειρότερα, όταν το ζευγάρι απέκτησε έναν γιο 18 μήνες αργότερα. Δύο μοναχοί προκαλούσαν ιδιαίτερο θόρυβο με την οργή τους για τη συμπεριφορά του αυτοκράτορα ως επικεφαλής της Εκκλησίας, ο Πλάτωνας του Σακκουδίου και ο Θεόδωρος του Στουδίου, που ισχυρίστηκαν και οι δύο ότι το διαζύγιό του ήταν παράνομο και έτσι ο αυτοκράτορας είχε διαπράξει μοιχεία όταν ξαναπαντρεύτηκε. Ο αυτοκράτορας είχε χάσει την υποστήριξη της μιας ομάδας στην οποία μπορούσε πάντα να βασιστεί: των εικονόφιλων. Η αποξένωση του Κωνσταντίνου από τον λαό του και το βυζαντινό κατεστημένο σήμαινε ότι δεν του είχαν απομείνει φίλοι για να εμποδίσουν τη μητέρα του να τον απομακρύνει από την εξουσία.

Επιστροφή ως Αυτοκράτειρα

Το 797 μ.Χ., όταν η Ειρήνη πήρε πίσω τον θρόνο για τον εαυτό της, διέταξε την τύφλωση του γιου της κα μάλιστα στο ίδιο το πορφυρό δωμάτιο όπου τον είχε γεννήσει. Δεν επρόκειτο να γίνει άλλη εξέγερση ενάντια στην κυριαρχία της. Ο Κωνσταντίνος πέθανε λίγο αργότερα, σχεδόν σίγουρα ως αποτέλεσμα των τραυμάτων του, που είχαν σκοπό να τον σκοτώσουν και όχι να τον τυφλώσουν. Με τον διάδοχό του να έχει ήδη πεθάνει νωρίτερα την ίδια χρονιά, η Ειρήν είχε πλέον εξολοθρεύσει όλους τους αμφισβητίες της. Στη συνέχεια, η Ειρήνη αναφέρεται στα επίσημα κρατικά αρχεία ως βασιλεύς, αυτοκράτορας, και όχι ως αυτοκράτειρα, η πρώτη γυναίκα που κυβέρνησε μόνη της.

Συνέχισε να ενδιαφέρεται για όλα τα θέματα της αυτοκρατορίας της: την πολιτική, τον πόλεμο και τη θρησκεία μαζί και προσπάθησε να κερδίσει την εύνοια του λαού ανακοινώνοντας μειώσεις στους φόρους. Ωστόσο, δεν της έλειπαν τα προβλήματά, καθώς η εξέγερση δεν είχε ακόμα σβήσει και δόθηκε με επίκεντρο τους επιζώντες, αν και ακρωτηριασμένους, γιους του Κωνσταντίνου Ε'.Έπρεπε να καταβληθούν φόροι στους Άραβες για να αποφευχθεί η περαιτέρω εισβολή, εκτός από τη χρεοκοπία του κράτους, και ο λαός δεν θα μπορούσε ποτέ να της συγχωρήσει τα εγκλήματα που διέπραξε, ακόμα κι αν παρείχε φαγητό για τους φτωχούς και καταλύματα για τους ηλικιωμένους. Δεν βοήθησαν πολύ ούτε τα νομίσματα που πετούσε στα πλήθη γυρίζοντας μέσα στην Κωνσταντινούπολη πάνω σε ένα χρυσό άρμα. Δύσκολα χρόνια πλησίαζαν για την πιο φιλόδοξη και αδίστακτη κυρίαρχο του Βυζαντίου.

Στις αρχές του 802 μ.Χ., η Ειρήνη προσπάθησε να συνάψει γάμο με τον βασιλιά των Φράγκων Καρλομάγνο, ο οποίος είχε πρόσφατα ανακηρυχθεί Αυτοκράτορας των Ρωμαίων στη Δύση, και ο οποίος, ομοίως, ήταν υπέρ της ενοποίησης των δύο μισών της παλιάς Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ένα παρόμοιο σχέδιο είχε ήδη επιχειρηθεί όταν η Ειρήνη είχε κανονίσει το γάμο του γιου της με την Ροτρούδη, την κόρη του Καρλομάγνου, αλλά η Ειρήνη ακύρωσε τον τον αρραβώνα το 787 μ.Χ. Ωστόσο, η νέα προσέγγιση για την ένωση των δύο οικογενειών συνάντησε σφοδρή αντίθεση, ιδιαίτερα από τον ισχυρό ευνούχο Αέτιο στην Κωνσταντινούπολη. Απλώς δεν ήταν ανεκτό μία βυζαντινή αυτοκράτειρα να παντρευτεί έναν αγράμματο βάρβαρο, ακόμα κι αν τον είχε στέψει ο Πάπας και φορούσε εντυπωσιακά πορφυρά παντελόνια.

Τον Οκτώβριο του 802 μ.Χ., οι ανώτατοι αξιωματούχοι της αυλής στην Κωνσταντινούπολη συνήλθαν στον Ιππόδρομο και κήρυξαν την αυτοκράτειρα έκπτωτη. Η Ειρήνη απομακρύνθηκε, εξορίστηκε σε ένα μοναστήρι στη Λέσβο και τη διαδέχθηκε ο Νικηφόρος Α', ένας από τους πρώην υπουργούς Οικονομικών της Αυτοκράτειρας. Η Ειρήνη πέθανε μέσα σε ένα χρόνο αφότου έχασε τον θρόνο που τόσο πολύ αγαπούσε. Ο ιστορικός Τ. Νόργουιτς δίνει την παρακάτω ζοφερή εκτίμηση της βασιλείας της Ειρήνης:

Δόλια και διπρόσωπη, κυριευμένη από φιλοδοξίες και πάντα διψασμένη για εξουσία, έφερε διχόνοια και καταστροφή στην Αυτοκρατορία, όντας επιπλέον ένοχη για έναν από τους πιο απαίσιους φόνους που έχει καταγράψει η βυζαντινή ιστορία. (115)

Ο Νικηφόρος βασίλευσε μέχρι το θάνατό του στη μάχη το 811 μ.Χ., ανίκανος να ανακόψει την παρακμή της βυζαντινής αυτοκρατορίας, καθώς η αυτοκρατορία του Καρλομάγνου αναδύθηκε στα δυτικά και οι Μουσουλμάνοι Αββασίδες απειλούσαν από τα ανατολικά. Ο κύκλος των βασιλικών δολοφονιών που ξεκίνησε η Ειρήνη με τη δολοφονία του γιου της θα συνεχίζονταν με αποτέλεσμα οι Βυζαντινοί να δουν έξι αυτοκράτορες μέσα σε διάστημα 15 ετών.