Kozmetik ve parfüm kullanımı, hem kadınlar hem de erkekler arasında çok eski zamanlara kadar uzanır; çünkü antik çağ insanları da, görünüşlerini her türlü pudra, krem, losyon ve sıvıyı kullanarak mümkün olan en hızlı ve en kolay şekilde iyileştirmek konusunda en az diğer herkes kadar isteklilerdi. Yazılı ve görsel kayıtlar, kullanılan malzemelerin kalıntılarıyla birlikte, antik insanların yalnızca görünüşlerini ve kokularını iyileştirmekle kalmayıp; kellik, beyaz saçlar ve kırışıklıklar gibi kişinin dış görünüşüne dair can sıkıcı sorunlara da çare bulmaya çalıştıklarını ortaya koyar. Pek çok antik kültürde kozmetik ve parfümler, özellikle ölü gömme ritüelleri başta olmak üzere, din ve diğer ritüellerle de yakından bağlantılıydı.
Mısır Kozmetiği
Antik Mısırlılar temizlik ve dış görünüşe büyük önem verirdi; çünkü bedenin ve ruhun saflığı, dini açıdan önemliydi. Bu nedenle, hem erkeklerin hem de kadınların, sınıf fark etmeksizin, hatta öldüklerinde bile en iyi şekilde görünmek istedikleri bir kültürden söz ediyoruz. Ayrıca Mısırlılar, kozmetik ile ilahi olan arasında açık bir bağlantı kurmuşlardı. Örneğin, dini ritüeller sırasında rahipler genellikle tanrı heykellerini kokulu yağlarla mesh eder ve onlara makyaj bile yapardı. Bu kozmetik ürünlere olan talep o kadar fazlaydı ki, bazı tapınaklar kendi ürünlerini üretirdi. Özellikle Karnak Tapınağı'nda kokulu yağlar üretilir, duvar yazıtlarında ise çeşitli tarifler yer alırdı.
Mısırlılar için kozmetiğin önemine dair bir diğer gösterge, kozmetik ürünlerinin ve bunları uygulamak için kullanılan özenle oyulmuş araçların, uluslararası ticarette yer almasıydı. Bu tür ürünler, hayatta kalan bazı kayıtlarda, örneğin MÖ 14. yüzyıldan kalma Amarna Mektupları'nda bazen listelenmiştir. Antik Akdeniz kozmetiklerine dair bir diğer önemli bilgi kaynağı ise Uluburun batığında (MÖ 1330-1300) bulunan ve parfüm üretiminde kullanılabilecek birçok bitki ve reçine içeren çeşitli yüklerden oluşan kargo olmuştur. Son olarak, kozmetiğin hangi renklerle ve özellikle yüzün hangi bölümlerine uygulandığını net bir şekilde gösteren görsel kayıtlar da bulunmaktadır. Hatta, MÖ 12. yüzyıldan kalma Turin "Erotik" papirüsünde, bir genç kadının dudaklarına boya sürerken (hatta daha akrobatik cinsel aktivitelerle meşgulken) kozmetik uygulaması yapan birinin sanatta tasvirleri bile mevcuttur.
Antik Mısır'da kozmetikler, geniş bir malzeme yelpazesi kullanılarak hazırlanıyordu. Tutankamon ve Nefertiti gibi ünlü figürlerin sıklıkla kullandığı eyeliner ve far, yeşil malakit ve siyah galena gibi minerallerin öğütülmesiyle yapılırdı. Bu macunları oluşturmak için kullanılan şist paletler, Predinastik Dönem'e (yaklaşık MÖ 6000 - MÖ 3150) kadar tarihlenen birçok mezarda bulunmuştur. Mezarlarında sıkça rastlanan bir diğer kozmetik ise, yanakları kırmızılaştırmak için kullanılan kırmızı okra ve bitki karışımıdır; bunun kullanımına dair örnekler, Kraliçe Nefertari'nin (yaklaşık MÖ 1255'te ölmüştür) mezarındaki duvarlarda bulunan portrelerinde görülebilir. Kozmetikler yalnızca güzelleştirmek için değil, aynı zamanda bazıları tıbbi bir değer taşırdı; örneğin, yağlar ve yağlardan yapılan nemlendiriciler ya da cildi temizlemek amacıyla kullanılan natron ve kül içeren losyonlar ve merhemler. Mısırlıların çok sevdiği kurşun bazlı göz boyası üzerine yapılan araştırmalar, bunun vücut bağışıklık sistemi üzerinde belirgin bir etkisi olduğunu ve birçok göz rahatsızlığının etkilerini ve riskini azalttığını ortaya koymuştur. Son olarak, daha iddialı etkiler yaratan diğer kozmetik uygulamalar da vardı; bunlar arasında böcekleri defetmek, kelleşmeyi tedavi etmek, beyazlayan saçı geri çevirmek veya kırışıklıkları düzleştirmek için kullanılan macunlar yer almaktadır.
Kozmetikler ve parfümler genellikle üretmesi pahalı ürünlerdi ve içeriklerini elde etmek de zor olabiliyordu. Belki de en ünlü lüks maddelerden biri, sığla ağacı (frankincense)'dır. Çeşitli Boswellia ağaçlarından elde edilen hoş kokulu reçine olan sığla, yalnızca canlılar ve mumyalanmış ölüler için parfüm olarak değil, kötü nefesi maskelemek, cilt ve saçları zenginleştirmek ve masaj yağı olarak da kullanılırdı. İkinci ünlü pahalı madde ise aynı adı taşıyan mürdür. Mür, parfüm, kozmetik ve tıpta kullanılan bir reçine olup, antik çağda yalnızca Yemen ve Somali'den temin edilebilirdi. Bu nedenle, MÖ 15. yüzyılın ortalarında Kraliçe Hatshepsut, mür ağaçları almak ve diğer egzotik bitkilerle birlikte bunları Deir el-Bahari Tapınağı'na dikmek için Punt Ülkesi'ne bir sefer düzenlemiştir. Yüksek değerleri nedeniyle, sığla ve mür gibi maddeler, antik dünyada önemli ticaret malları haline gelmiştir.
Kozmetiklerin kendilerinden daha iyi hayatta kalanlar, makyaj için kullanılan kaplardır. Bu kaplar, basit kamış tüplerinden, renkli camdan (kadınlar ve balıklar yaygın şekillerdi), fayans ve taştan (özellikle alabastra) yapılmış ince işçilikle tasarlanmış vazolara kadar çeşitlenir. Bununla birlikte, bunu karşılayabilecek durumda olanlar için kozmetik koleksiyonları, aynalar (yüksek derecede parlatılmış metalden yapılmış), jilet ve cımbız gibi diğer kişisel eşyalarla birlikte bir ahşap sandıkta saklanırdı. Bu yüzden, boyalı göz simgesinin, Mısırlıların güzellik için kullandığı hiyerogliflerin bir bileşeni olmasının boşuna olmadığı söylenebilir.
Yunan Kozmetiği
Tıpkı Mısırlılar gibi, Yunanlar da makyajı severdi ve hatta günümüzde kullandığımız "cosmetics" kelimesi de onların "kosmetika" kelimesinden gelir. Ancak Yunancadaki bu terim, aslında saçları, yüzü ve dişleri koruyan hazırlıklara yönelikti. Güzelleştirici makyaj için kullanılan terim ise "to kommotikon" idi. Yunan parfümlerinin ise en azından Orta Tunç Çağı’ndan (MÖ 14.-13. yüzyıl) beri kullanıldığı bilinmektedir ve ilk kez MÖ 8. yüzyılda Homeros’un İlyada ve Odysseia adlı eserlerinde edebi olarak anılmıştır. Mürden kekik otuna kadar her türlü bitki, çiçek, baharat ve kokulu ağaç yağıyla özdeşleştirilip kullanılırdı. Günümüzde alkol baz alınırken, o dönemde yağ bazlı oldukları için parfümler genellikle yoğun kıvamlıydı ve küçük şişelerden çıkarmak için kaşık benzeri ince, özel bir alet gerekiyordu. Kozmetikte olduğu gibi, parfümler de haz, baştan çıkarma, statü göstergesi ve ritüeller (özellikle defin törenleri) için kullanılırdı.
Yanaklara sürülen allık, cildi daha solgun göstermek için kullanılan beyazlatıcı ve siyah eyeliner ile far, Yunan kadınları tarafından kullanılıyordu. Erkekler ise – bazı eşcinsel ilişkilerde pasif rolü üstlenenler hariç – makyaj yapmazdı. Saç boyası ise her iki cinsiyet tarafından da kullanılmış olabilir ve iki temel türü vardı: biri saçı koyulaştırmak için kullanılırdı ve genellikle 40 gün boyunca şarapta çürümeye bırakılmış sülüklerden elde edilen boyalar içerirdi; diğeri ise saçı açmak için kullanılan ve kayın ağacı külü ile keçi yağı karışımı içeren bir formüle sahipti.
Allık, Mısır’da olduğu gibi kırmızı topraktan (red ochre) ya da bir tür likenden elde edilen bir boyadan yapılırdı. Göz kalemi ve kaş boyası ise is, antimon, safran veya kül içeren sürme tozundan hazırlanırdı. Her türlü kül çok faydalı bir madde olarak görülür ve diş temizliğinde kullanılırdı. Günümüzde olduğu gibi, eski çağlarda da bir kozmetiğin içeriği ne kadar egzotikse, başarılı olma ihtimali o kadar yüksek görünürdü. Bu nedenle, çillerden kurtulmak için salyangoz külü, yüz kremi olarak koyun yününden elde edilen yağ ve cilt lekeleriyle kırışıklıkları gidermek için kertenkele dışkısı gibi garip ama olağanüstü maddeler kullanılırdı.
Bazı Yunan yazarlar, kozmetik ürünlerinin bir tür aldatmaca olduğunu ve yalnızca alt sınıftan kadınlar ya da fahişeler tarafından kullanıldığını ahlaki bir bakış açısıyla savunmaya başlamışlardı. Ancak bu görüş, pratikte evli ya da bekar, her sınıftan kadının makyaj kullanmasını engellemiş gibi görünmemektedir. Son olarak, Mısır’da olduğu gibi, Yunanlar da en iyi kozmetik ve parfümlerini ölüleriyle birlikte mezarlarına koyarlardı. İnce, tek kulplu ve güzel yağlar ile parfümleri saklamak için kullanılan lekythos adındaki testiler özellikle ölen kişilere adanırdı ve genellikle defin ile öteki dünyaya yolculuk temalarını içeren süslemelerle bezenirdi. Mezar eşyaları arasında ayrıca, kozmetik ürünlerin saklanması için yaygın olarak kullanılan, kapağı olan yuvarlak pyxis kutusu da bulunur. Krem ve merhemler içinse Minoa, Miken ve Klasik Yunan dönemlerinde en çok tercih edilen kap türü alabastron adı verilen basık yapılı şişelerdir.
Etrüsk Kozmetiği
Etrüskler, birçok açıdan Yunanlılar ve Romalılar arasında bir kültürel köprü oluşturmuşlardır ve kozmetik ile parfüm kullanımı da buna bir örnektir. Başlangıçta, Yunan kozmetik ürünleri Samos, Korinth ve Rodos gibi yerlerden doğrudan ithal ediliyordu, ancak daha sonra, denenmiş ve test edilmiş Yunan tariflerini kullanarak, Etrüskler, Yakın Doğu'dan malzemeler ithal etmeye başlayarak cilt bakım ürünleri ve parfümler üretmek için yerel olarak losyonlar ve karışımlar yapmaya başladılar. Mezarlar, merhemler, macunlar ve yağlar saklamak için kullanılan birçok küçük kap ve sivri cam şişe ortaya çıkarmıştır. Bu küçük kaplardan kozmetik ürünlerini çıkarmak için kullanılan narin araçlar da bolca bulunmuş olup, genellikle saplarının ucunda ince işlenmiş kadın figürleri bulunmaktadır. Bu tür araçların kullanımı, bazı Etrüsk bronz aynalarının arkasında oyulmuş sahnelerde görülebilir.
Roma Kozmetiği
Roma dünyasında, kozmetik kadınların ilgisini çeken bir konu olup, erkekler için değilse de, dış görünüşüne fazla zaman harcayan bir adam sıklıkla alay konusu olurdu. Ünlü bir örnek, günlük olarak tıraş olup ardından yüzüne hamurdan bir maske süren İmparator Otho'dur (M.S. 69), ki bu durum eleştirilmiştir. Yunan dünyasında olduğu gibi, bazı Roma yazarları - hepsi erkek - makyajı, kadınları baştan çıkarmaya çalışan fahişeler veya sadakatsiz evli kadınların meselesi olarak görmüşlerdir. Ancak, Yunanlılarla olduğu gibi, sanat, eserler ve edebiyat referanslarından da anlaşılacağı üzere, geniş anlamda, Roma'nın her sınıfından kadınları, Yunanlıların makyaj geleneklerini devam ettirmişlerdir.
Parfümler, Roma dünyasında yaygın olarak kullanılan bir diğer maddeydi ve şarap tadına farklı bir dokunuş katmaktan, halka açık hamamları zaman geçirmek için daha hoş bir ortam haline getirmeye kadar birçok amaçla kullanılıyordu. Yaygın parfüm bileşenleri arasında tarçın, hurma, ayva, fesleğen, pelin otu ve irislerden güllere kadar pek çok çiçek bulunuyordu.
Bu kozmetik ve parfüm kullanma alışkanlıkları yalnızca edebiyat ve sanatta değil, aynı zamanda Roma dünyasında yapılan arkeolojik kazılarda bulunan binlerce küçük cam şişe, seramik kavanoz ve kutularda da kanıtlanmıştır. Londra'dan yapılan özel bir buluntu ilginçtir; bir bar broşu üzerinde asılı duran beş küçük bronz alet bulunmaktadır: bir kulak temizleyici, tırnak temizleyici, cımbız ve iki kozmetik uygulayıcı.
Doğal olarak, Romalılar diğer alanlarda olduğu gibi kozmetiklerde de bazı gelişmeler kaydetmişlerdi. Örneğin, Romalılar eşek sütünü mükemmel bir cilt yumuşatıcı olarak kabul ediyorlardı. Sütün en ünlü hayranı, İmparator Nero'nun (M.S. 54-68) eşi Poppaea idi; her gün banyo yapıyordu ve bu alışkanlık 500 eşeğin bakılmasını gerektiriyordu. Neyse ki, Romalı yazarlar, kozmetiklere, özellikle sağlık faydası olabilecek olanlara, sayfalarının büyük bir kısmını ayıracak kadar seçici değillerdi. Örneğin, Ovidius (MÖ 43 - MS 17), sağlıklı bir cilt tonu için faydalı olduğunu düşündüğü kuş yuvası bileşeni içeren bir yüz maskesini detaylandırır. Başka bir yüz kremi için listelenen bileşenler ise şunlardır: yumurtalar, arpa, sakız, nergis soğanları, bal, öğütülmüş yonca, buğday unu ve tozlanmış boynuzlar. Bir diğer karışım ise, cildi beyazlatmaya yönelik olarak, sirkeye çözülüp kurutulmuş beyaz kurşun yongalarını kullanıyordu. Bu karışım daha sonra kireç ile karıştırılarak daha fazla sirke eklenip kullanışlı bir kek haline getirilmişti. Eski çağlar, beyaz kurşunun zehirli olduğunu çok iyi biliyorlardı (aslında onu zehir olarak kullanıyorlardı) ve bunun bir cehalet değil, genellikle birden fazla amacı olan preparatlar üreten esnek bir malzeme yaklaşımını yansıttığı açıktır.
Bizans Kozmetiği
Son Antik Çağ'da, Bizanslılar yukarıda bahsedilen önceki gelenekleri sürdürdüler ve hem erkekler hem de kadınlar, saç boyaları (bir erkek çocuğunun idrarının burada mucizeler yaratacağı düşünülüyordu), tüy dökücü preparatlar ve cildi nemlendiren losyonlar kullanıyorlardı. Kadınlar, yüzlerini beyazlatmak, dudaklarını boyamak ve gözlerini belirginleştirmek için, daha önce Batı Roma İmparatorluğu'nda yüzyıllarca kullanılan yöntemleri aynen uyguluyorlardı. Ayrıca, kırışıklık karşıtı kremler, saç güçlendiriciler, kaş boyaları ve parfümler de mevcuttu.
Görünüme olan bu düşkünlükleri o kadar yoğundu ki, Bizanslılar Batı Avrupa'da haz peşinde koşan şık insanlara benzetildiler, ancak Bizanslı Hristiyan vaizlerin zaman zaman halklarını kibirleri konusunda uyarması biliniyordu. Önceki kültürlerde olduğu gibi, kozmetiklerin yaygın kullanımının en iyi göstergelerinden biri, bunları yapmak, saklamak ve uygulamak için kullanılan birçok mevcut eritmeli kap, konteyner, uygulayıcı ve kaşıktır. Hem Bizanslılar hem de Son Antik Roma'daki insanlar, takılara olan düşkünlükleriyle dikkat çekerken, kozmetiklerini zarif bir şekilde yapılmış sandıklarda saklarlardı. Bunlardan en güzel örneklerden biri, Esquiline Hazinesi'ne ait olan Muse Sandığı'dır. 1793 yılında Roma'da keşfedilen ve M.S. 4. yüzyıla tarihlenen bu dişli kenarlı gümüş sandık, Müzlerin oymalı resimleriyle süslenmiş olup, içinde merhemler ve parfümler için beş kap bulunmaktadır.
Geçmişi Yeniden Yaratmak
Deneysel arkeoloji güç kazandıkça ve teknoloji sayesinde, giderek daha fazla akademisyen, antik çağlarda insanların kozmetik ve parfümlerine ne tür maddeler eklediğini araştırmakta ve hatta bunlardan bazılarını yeniden yaratmaya çalışmaktadır. Bu yaklaşımların öncülerinden biri, 1970'lerde İtalyan kimyager Giuseppe Donato'ydu ve incelediği bazı parfümler, Mısırlı kraliçe Kleopatra'nın kullandığı parfüm temel alınarak üretilen Donato ve Seefried'in Cleopatra parfümü gibi ticari olarak üretilmiştir. Ayrıca, bazı antik kozmetiklerin etkisi üzerine araştırmalar yapılmıştır; bu kozmetikler, kırışıklıklar gibi sorunları tedavi etme iddialarına sahipti ve bazı modern uzmanlar, gerçekten etkili olabilecek ya da en azından herhangi bir modern karşılık kadar etkili olan belirli doğal içeriklerin kullanılmasını onaylamaktadır.
