Batu Han

Batu Han (1205-1255) Cengiz Han'ın torunu ve Altın Orda'nın kurucusuydu. Batu, kabiliyetli bir Moğol askeri kumandanıydı ve Çin'den İran'a kadar muharebeler kazandı ama en ünlü zaferleri, 1236-1241 yılları arasında Avrupa'ya yapılan büyük Moğol seferini içine almasına rağmen, Moğol ordusunun Rusya, Polonya ve Macaristan'ında aralarında diğerlerinin de olduğu orduların yok etmesiyle neticelendi. Bunu takiben Batu, Moğol İmparatorluğu'nun kralyapanı, bir müddet için imparatorluktaki en kuvvetli adamı olarak hizmet edecekti.

Eyerde Doğum

Batu, 1205 civarında, Moğol şefi Temujin'in kendisini bütün Moğolların hükümdarı olmak ve kendisini Cengiz Han (1206-1227) olarak ilan etmek üzere olduğu sıralarda dünyaya geldi. Batu, Cengiz'in en büyük oğlu Cuci'nin oğluydu ve bu sebeple Moğol cemiyetinin üst kademesinde doğdu. Ancak Cuci, rakip bir klanın Cengiz'in karısı Börte'yi kaçırmasından sonra doğdu, bu yüzden Cuci'nin gerçekten Cengiz'in oğlu olup olmadığı, belki de Cengiz için bile meçhuldü. Yine de Batu, Büyük Han'ın torunu olarak kabul edildi.

Batu'nun hayatı, Moğol asili olarak doğduğu için rahat olmayacaktı. Moğollar, bozkırlar arasında dağılmış, mevsimlere göre akın etmeye meyilli olan ve onlarla beraber hareket eden göçebe bir halktı. Taşınabilir yurt çadırlarında yaşıyorlardı. Moğol çocukları doğumdan itibaren biniciliği pratik olarak öğrenirdi ve kısa bir müddet sonra bunu güreş ve okçuluk izlerdi. Modern Moğol cemiyetinde hala değer verilen bu hususiyetler, Cengiz'in bilinen dünyada liderlik ettiği korkunç savaş makinesinin yaratılmasına yardım etti. Bu yetiştirilme tarzıyla Batu, iyi eğitimli bir biniciydi ve yetişkinliğe ulaştığında Moğol savaşında kabiliyetli hale gelmişti.

Batı Mirası

Moğol İmparatorluğu, Cengiz Han'ın altında genişlerken, Kuzey Çin'i ve bütün Orta Asya'yı fethederek, Avrupa ve Orta Doğu'nun hudutlarına doğru ilerlerken, dört oğlunun her biri için mirasını hazırladı. Moğol ananesine göre, en büyük oğul anavatandan en uzaktaki toprakları aldı, bu sebeple İranlı tarihçi Cüveyni'ye göre Cuci'ye Ural Nehri'ndeki bütün topraklar tahsis edildi, "Tatar'ın [yani Moğol] atının toynaklarının nüfuz ettiği istikamete değin” (42). Cuci, Cengiz'le aynı yıl ölecek ve 1229'da hükümdarlık ailesinin kurulu yahut kurultayı, mirasın bölünmesini resmileştirecekti.

Cuci'nin 1227'de vefatının ardından Batu ve ağabeyi Orda, Cuci mirasını kendi aralarında paylaştı. Orda, Batu'nun Cuci'nin asli halefi olması gerektiğini kabul etti ve böylece Orda, sahasını Moğol anavatanına yaklaştırırken Batu, Volga'nın batısındaki her şeyi aldı. Moğol askerleri daha evvel Volga'nın ötesine geçmeyi göze almışken, bu bölgenin çok az bir kısmı kalıcı olarak Moğol hakimiyetine tabi tutulmuştu. Batu, Moğol İmparatorluğu'ndaki en büyük mirasa hükmetme potansiyeline sahipti, lakin şimdilik sadece potansiyeldi.

Bu potansiyelin gerçekleşmesi ihtimali 1229'da pek de muhtemel görünmüyor olmalıydı. Ananeye göre, Cengiz askerlerinin çoğunu en küçük oğluna bırakmış, diğer üç oğlunun her birine sadece 4.000 asker sağlamıştı. Kurultay, Cengiz'in üçüncü oğlu Ögeday'ı (1229-1241) yeni Büyük Han olarak seçmişti ve Ögeday Han, Kuzey Çin'in geri kalanını fethetmeye kararlı görünüyordu. Batu, 1234'te Cürcen Çin devletini nihai olarak imha eden bu seferler esnasında hazır bulundu. Takip eden kurultayda Ögeday, babasının evladı olduğunu gösterdi. Önüne gelen her şeyi yıkan Moğollar sade bir düşmana saldırmaz, bilinen dünyada cepheler açardı. Güney Çin ve Kore'deki Song Hanedanlığı ve daha da mühimi Batu için Avrupa da hedef alınacaktı.

Batıya Seyahat

Ögeday, Batu'ya Avrupa harbinin kumandasını verdi. Batu'nun evine gitmek ve Moğollara Avrupa'nın asla unutamayacağı bir nam kazandırmak için 100.000'den fazla asker toplandı. Toplananlar arasında Subutay da vardı. Subutay, Cengiz Han'ın dört orloğundan veyahut mareşallerinden biriydi. Moğolların Gizli Tarihi, dört orloğu "Temuçin'in dört köpeğine" benzetiyordu, et yiyip gittikleri her yerde katliam saçıyorlardı. Subutay, hem kıskanılacak kumanda tecrübesi sebebiyle, hem de Cengiz Han'ın günlerinde Rusya'da zaten başarılı bir muharebe yürüttüğü için batıdaki bu büyük harbin hakiki komutanıydı. Moğolların Harezm İmparatorluğu'na karşı seferi sırasında, Cengiz'in “dört köpeğinden” bir diğeri olan Subutay ve Jebe, Azerbaycan'dan Kafkaslar'a ve Rusya'ya büyük bir süvari akınına öncülük etti. Bu baskın Gürcü ordusunu yok etti ve Rus bozkırları boyunca yerleşim mahallerini yağmaladı. 1223'te Kumanlar ve bir dizi Rus devleti, nihayet bu yıkıcı baskını durdurmak için ordularını birleştirdi. Kalka Nehri Muharebesi'nde Moğol akıncı grubu Rusya ordularını yok etti ve Kievli III. Mstislav'i (1212-1223) idam etti. Subutay bu tercübeyi sefere getirecekti, bu artık 1223'teki gibi bir baskın değil, tam teşekküllü bir fetih seferiydi.

Ayrıca savaş için Batu'nun hanedandaki kuzenlerinden birkaçı da vardı. Ögeday mirasının müstakbel lideri olan Ögeday oğlu Kadan, sefer esnasında bir tümene kumanda etti. Geleceğin Büyük Hanları Güyük (1246-1248) ve Möngke (1251-1259) de oradaydı. Cengiz Han'ın seferleri gibi, Avrupa'ya karşı sefer de bir aile meselesi haline gelecek ve bütün birleşik Moğol İmparatorluğu'nun böylesine büyük son seferi olacaktı.

Cesetler ve Ateşlerin Yolunu Oymak

Kabiliyetli kumandanlar ve vahşi atlı okçulardan oluşan bu yoğun dayanılmaz güce karşı, ağır zırh ve vücut zırhıyla yüklü köylü askerleri ve şövalyeleriyle bölünmüş Avrupa devletleri vardı. Uzak Çin ve Pers krallarını kolaylıkla deviren Tanrının belası olan orduların hikayeleri ve Kalka Nehri Savaşı'ndan kurtulanların doğrudan tecrübesi Batı'ya doğru yol almıştı. Avrupa'nın kralları ve prensleri muhtemelen beklenen dehşete dair bir fikre sahipti, ancak hakikaten olacakları hayal edemiyorlardı.

1236'da Moğol ordusu Volga'yı geçti. Volga Bulgarları, Kıpçaklar ve Alanlar gibi yıl içinde mağlup oldu. Yarı göçebe topluluklar aradan çekilince, Hıristiyan Avrupa açıkta kaldı. Batu, Rusya prenslerinden ittifak talep eden elçiler gönderdi. Reddettikleri zaman, şehirleri yağmalanmadan önce sadece birkaç gün kuşatıldı. II. Yuri (1212-1216, 1218-1238) 1238'de diz çökmeyi reddettiğinde ordusu imha edildi, şehri yakılıp yıkıldı ve ailesi katledildi. Rusya'nın geri kalanı, Smolenski (haraç yoluyla) ve Novgorod (mesafe sebeiyle) hariç benzer bir kaderi yaşadı. O yılın ilerleyen zamanlarında Batu, Rus Ortodoksluğunun merkezi olan büyük Kiev şehrini yağmaladı ve Kırım'a baskın tertipledi. Ertesi yıl daha fazla Rus şehri düştü, ardından 1240'ta güçlü Haliç şehri geldi.

Üç senelik Rus harekatı müessir olsa da, müteakip harekatlarla karşılaştırıldığında hiçbir şeydi. Moğol ordusu hala taze, sağlam ve daha fazla yağmalamaya hazırdı. Önlerinde Avrupa'nın gerçek ortaçağ krallıkları uzanıyordu: zırhlı şövalyeler, Baltık'tan haçlılar, Avrupa'nın en büyük krallıklarından bazıları. Mamafih Polonya, Bohemya, Almanya ve Macaristan'daki devletlerin orduları daha güçlü olsa da, tıpkı Rus liderler gibi parçalanmışlardı. Moğol ordusu her birine teker teker saldırsaydı, bu kolay bir zafer olurdu. Bunu başarmak için tam güçlerine bile ihtiyaçları olmadığı ortaya çıktı.

Batu ve Subutay, bir sonraki operasyonları hakkında malumat toplamak için Avrupa'ya casuslar göndermişti. Daima usta bir taktikçi olan Subutay, Moğol ordusunu üç birime böldü ve bir düşmana değil, bütün Avrupa'ya üç uçlu bir taarruz tertip etti. Bununla beraber, ilk iki uç sadece Avrupa'nın dikkatini çekmek içindi, üçüncü ve en büyük uç ise Doğu Avrupa'daki en kuvvetli güce çarpacaktı.

Aldatmaca olmasına rağmen, ilk iki çatal kuzeydoğu ve güneydoğu Avrupa'yı harap etti. Birinci grup, Ögedey'in oğulları Hadan ve Baydar tarafından idare ediliyordu. Bunlar, Polonya'yı işgal etti ve Dindar II. Henry, Silezya Dükü (m. 1238-1241) ve Cermen Şövalyelerinin Büyük Üstadı tarafından yetiştirilen orduyu 1241'de Legnica (Liegnitz) Muharebesi'nde yok etti. Kuvvetleri daha sonra Polonya kırsalını harap ederken, aynı zamanda yakındaki Bohemya ordusunu güneye hareket etmeye çalışmaktan alıkoymak için taciz etti. İkinci grup, Güyük tarafından idare edilen ve Karpat Dağları'nı geçerek mahalli orduları mağup ettiği ve kırsal bölgelere baskın tertip ettiği Transilvanya'ya geçti.

Cephenin esas yükü olan üçüncü grup, doğrudan Batu ve Subutay tarafından idare edildi. Bu grup Tuna'yı takip ederek, o zamanlar menzil içindeki en büyük düşman olan Macaristan'la çarpışmaya girdi. Macaristan, Moğollardan kaçan sığınmacı Kumanlara sığınmış ve kendilerini doğrudan Moğollarla çatışma halindeymiş gibi göstermişti. IV. Bela'nın ordusu (1235-1270), 1241'de Mohi Muharebesi'nde (modern Muhi, Sajo Nehri Savaşı olarak da bilinir) Batu ve Subutay ile karşılaştı. Şimdi tekrar eden bir tema olarak Moğol kuvvetleri, Macar ordusunu katletti.

Bela, Moğol süvarileri peşinde koşarken Hırvatistan'a kaçtı. Moğollar Macaristan'ı tahrip etti ve potansiyel olarak Macar nüfusunun %15-20'sini katletti. Doğu Avrupa düşmüştü, Moğol askerleri Adriyatik'e dokundu ve Avrupa'nın geri kalanı Moğol ordularına açıktı. Lakin o anda herkes geri çekildi. Moğolistan'dan haber gelmişti: Ögeday öldü.

Kral Yapici

Büyük Han'ın ölümüyle, Moğol kanunu Yasa, kraliyet ailesinin memlekette bir kurultayını talep etti. Birçoğu Avrupa'da sefer yapan bütün büyük prensler, Ögeday'ın yerini alacak kişiyi belirlemek için evlerine döndü. Cengiz ailesinin Cuci kolunun başı olarak Batu'nun potansiyel bir iddiası vardı. Ögeday'ın dul eşi ve Güyük'ün annesi Büyük Hatun Töregene, Batu'yu tekrar davet etti, lakin belki de bir tuzaktan şüphelenen Batu, kendi topraklarında kaldı ve kurultayı birkaç sene geciktirdi. Nihayet, 1246'da Güyük bir sonraki Büyük Han ilan edildi.

Bu arada Batu, sadece bir fatih değil, aynı zamanda bir idareci olmaya karar verdi. Batu, Moğol İmparatorluğu'nun batı topraklarının de facto hükümdarı oldu. Yeni nesil Rus prenslerini Altın Orda'nın vassalları olarak kabul etti. Avrupa, Kafkaslar ve İran için Moğol vazifelileri ve valiler tayin etti. Mamafih Güyük Batu'ya güvenmemeye başladı ve bir orduyla Moğolistan'dan batıya taşındı. Cengiz'in en küçük evladı Toluy'un dul eşi Sorhohtani Beki, Batu'yu Güyük'ün hedefi olduğu hususunda uyardı. Güyük Batu'yu çağırdığında, Batu bunu geciktirdi ve Güyük ölene kadar bahaneler uydurdu.

Sorhohtani Beki akıllıca bir bahis yapmıştı. Batu'nun teşekkürünü kazanmıştı ve şimdi oğlu Möngke, Batu ile müttefikti. Batu, sürpriz bir hareketle, ananenin talep ettiği üzere Moğolların kalbinde değil, onun yerine Rusya'daki topraklarında bir kurultay çağırdı. Bu kurultay, önce Büyük Han pozisyonunu Batu'ya teklif etti, ancak kumandan reddetti. Bunun yerine, Möngke'yi terfi ettirdi. Cuciler ve Toluylar şubeleri anlaşarak Batu, daha sonra Moğolistan'da ikinci bir kurultay tertipledi. Ailenin diğer iki kolu, hüküm süren Ögedaylar ve Çağataylar katılmayı reddettiler. Möngke, 1251'de dördüncü Büyük Han ilan edildi ve Batu, Ögedayları ve Çağatayları cezalandırarıp, önde gelen Çağataylı Buri'yi idam ederek kararı gerçekleşti. Möngke Büyük Han'dı, ancak Batu kralyapandı.

Altın Orda'nın Kuruluşu

Şimdilik prestijinin zirvesindeki Batu, Rusya üstündeki hakimiyetini pekiştirmeye devam ediyordu. Rus prenslerinin ayaklanmasını bastırdı ve prensleri daha da sıkı bir vasallık altına aldı. Batu, Altın Orda'nın idari payitahtı olarak Volga civarında Saray şehrini kurdu. Vasallarından haraç yağdı ve bu gelecekteki seferler, baskınlar ve fetihler için zemin hazırladı. Onun soyundan gelenlerin gelecek nesiller boyunca Rusya'yı bozkırdan idare etmeye devam edecekleri yer burasıydı.

Batu 1255'te öldüğünde, Altın Orda oğlu Sartuk'a (1256) geçti. Altın Orda iki yüzyıl boyunca Rusya'ya hükmetmeye devam edecekti; Rusya'daki Moğol krallıkları, 16. asrın ortalarında Korkunç İvan'ın (1533-1584) saltanatına kadar ve Kırım'da ise 19. yüzyıla kadar hayatta kaldı. Batu, hayatı boyunca Çin'den Macaristan'a at koşturarak Moğolistan ve Rusya halklarına en büyük izini ve mirasını bırakmıştı.