Maya Hükümeti

Antik Maya hükümeti, hükümdarların ilahi görüldüğü, bazıları tarafından üniter bir devlet olarak tanımlanmaktadır. Ancak antrolopologlar arasındaki konsensüs, her büyük Maya şehrinin farklı güç mücadeleleriyle tanımlanan, bağımsız ve egemen oluşumlar olduğunu göstermektedir. Maya inancındaki tanrı benzeri hükümdarlardan kaynaklı gücün aile içinde aktarımı söz konusuydu ve bu sebeple başa kadınların geldiği de gözlemlenmiştir.

Geçmişteki Maya şehir devletlerinin yerleri, modern dünyadaki Meksika, Guatemala, El Salvador ve Honduras ülkelerine denk gelmektedir. Bu medeniyet M.Ö.1500'ten M.S.1500'e kadar varlığını sürdürmüştür. Bu yıllar genellikle üç döneme ayrılmaktadır: Pre-klasik, Klasik ve Post-klasik. Pre-klasik dönem M.Ö.1500'ten M.S.250'ye, Klasik dönem M.S.250'den M.S.900'e, Post-klasik dönem ise M.S.900'den M.S.1530'a uzanmaktadır.

Bu dönemler birtakım özelliklerle birbirinden ayrılmaktadır. Klasik dönemde çeşitli Maya yönetimleri var olmakta, başka Maya yönetimleriyle ve Maya olmayanlarla da ticaret sıklıkla yapılmaktaydı. Diğer dönemlerdeki elitlerin aksine, Klasik dönem elitlerinin okuryazar olduğu ve daha bilgili oldukları söylenebilir. Pre-klasik dönemde ise daha az yönetim şekline rastlanmaktadır. Klasik dönemde ortaya çıkacak ticaret bu dönemde yavaş yavaş ortaya çıkmaktadır. Post-klasik dönemde ise birçok büyük, bir zamanlar güçlü şehir devleti yıkılmaya başlamıştır. Bu şehir devletlerinden birçoğu terk edilmiş, popülasyonlarında ciddi bir düşüş yaşanmıştır.

Maya medeniyeti politikaları

Maya dönemi politikalarının başlangıcı Pre-klasik dönemdeki krallara dayanmamaktadır. Maya yönetimlerindeki çeşitli politik sistemler M.Ö.300 civarındaki geç Pre-klasik dönemde başlamıştır. Çeşitli Maya şehir devletlerinin hükümdarlarının yarı tanrı, yarı insan olduklarına inanılmaktadır. Başa geçenler sadece de erkekler değildir. Kralın reşit olmadığı, savaşta olduğu veya bir başka durumdan yönetememesi durumunda kadınlar başa geçebilmektedir. Martin'e göre hükümdarlar kral veya lord oluşlarını Ajaw veya Ahau (lord) gününde ilan etmektedirler. Krallar, Kutsal Disk'in üstüne kendi resimlerini oydururlardı. Kutsal Disk, 260 günden oluşurdu, 13 tane 20 günlük ay bulunurdu. Bir ayın her günü tek bir tanrıyı temsil ederdi: Ahau günü, kraliyet ritüelleri için ayrılmış gündü. Bir kral Kutsal Disk'e adını yazdırabilmek şerefine eriştiğinde, bu resim gerçek kralın ve zamanın temsili olarak görülmekteydi. Maya dönemi boyunca Maya medeniyeti çeşitli yönetim şekillerine ayrılmış, hiçbir zaman üniter bir imparatorluk olmamıştır. Aynısı kutlanılarak alınan Klasik Maya dönemi için de söylenebilir.

Cioffi-Revilla ve Landman'e göre Klasik dönem 72 büyük politik birimden oluşmaktaydı. Bu birimler veya yönetim şekilleri aynı anda var olmamışlardı. Araştırmacıların tahminine göre aynı anda sadece 50 birim var olmuştu. 72 sayısı ise daha küçük, politikadan daha uzak oluşumları kapsamamaktaydı. Bu yönetimlerin hem birbirleriyle hem de Maya olmayan devletlerle ticaret yapmaları, Maya medeniyetinin uluslararası bir ticari medeniyet olarak tanımlanmasının nedenidir.

Klasik devletlerdeki bu artmış ticaret, Maya politikalarını da etkilemiştir. Araştırmacıların vardığı sonuç, Maya döneminde iki politik aşamanın söz konusu olduğudur. Bir aşamanın içinde önce yükseliş ve sonra düşüş, ve yükselişten daha kısa bir toparlanma dönemi olurdu. Bu devrimler Post-Klasik Maya döneminde kadar da gözlemlenmişti. İlk aşamada daha uzun ekonomik ve politik gelişmeler gözlemlenmekte, aynı zamanda popülasyon artışı da bulunmaktaydı. Cioffi-Revilla ve Landman'in belirttiği üzere M.S.900 civarında ilk aşamanın gerçekleşmesiyle beraber birçok yönetim çöktü, ancak politikalarının tamamı ortadan kaybolmadı.

Maya ekonomisi

Maya yönetimlerinin ekonomileri genel anlamda Maya sosyal yapısıyla bağlantılıydı. Mayalılardaki en yaygın sosyal yapı klasik üç katmanlı sistemdi. Sistemde elitler, "orta sınıf" ve "alt sınıf" mevcuttu. Elitler genelde şehir merkezindeki tapınakların etrafında ikamet ediyor, taştan yapılma evlerde oturuyorlardı. "Orta sınıf" şehir merkezlerinden uzakta, kamışlardan, çamurdan yapılmış evlerdeydiler. Bu yapılar, şuanki saz damlı evlere benziyordu. "Alt sınıf" ise şehirden daha da uzakta, orta sınıfların evlerine benzer yapılarda yaşıyorlardı. Ancak, Mayaların bu sosyal yapısının değişimde olduğu da düşünülmektedir.

Güneydoğu Missouri Üniversitesi'nden Profesör Robert Hamlin'in ve Washington State Üniversitesi'nden sosyolog ve genel sekreter Brian L. Pitcher'ın buldukları kanıtlara göre, çeşitli elit üniformaları vardı, bu da elitlerin ekonomik olarak farklı görevlerde yer aldıklarını gösteriyordu. Aynı zamanda orta sınıf üretim yapan sınıf olduğundan özel ürünlerin üretiminde elitlerle birlikte çalışıyordu. Farklı elit üniformalarının varlığı, elitlerin ve orta sınıfın birlikte çalıştığını da kanıtlıyor. Elitler direkt üretimde yer almamış olsalar bile bazı endüstrilerde yönetici oldukları düşünülüyor.

Büyük Maya şehirleriyle alakalı oldukça fazla araştırma yapılmış olmasıyla beraber, daha orta halli Maya şehirleri Maya medeniyetindeki hayatın nasıl olduğuna dair ışık tutmaktadır. Aşağıda söz edilecek şehirler üç farklı çalışmada incelenmiştir ve Maya hükümet sistemindeki sıkça görülen temaları açıklarlar.

Kosakowsky'nin klasik Maya şehri Motul de San Jose üzerine yaptığı çalışmada, elitlerin yönetimi şekillendirdiği ortaya konmuştur. Coğrafik olarak da sınırlar değiştiğinden bir dönemde egemen şehirlerin varlığı olduğu da öne sürülebilir. Başka bir ifadeyle, bu egemen şehirlerde bir yönetim şekli bulunmamıştır. Ik-stili olarak bilinen çömlek türü de bu teoriyi desteklemektedir. Ik-stili Motul'a has bir üründür ve dizaynlarında tanrılar, mevcut hükümdarlar, ziyafetler, savaşçılar bulunur. Araştırma Maya sosyal ve ekonomik yapısıyla alakalı başka bir durumu da aydınlatır. Üç kademeli sistem yerine, Kosakowsky Maya ekonomisinin daha karışık bir yapıya sahip olduğunu öne sürer. Motul de San Jose'deki elitlerin çeşitli, değerli bahçıvanlık aletlerine erişimleri vardı. Elitler değerli ürünlere erişimi olan tek sınıf da değildi. Kosakowsky'nin çalışmalarının gösterdiği üzere, daha alt sınıflarda da beyaz-kuyruklu geyik gibi değerli ürünlere erişim vardı.

Copan'da yapılmış bir çalışmada da sosyal sınıflar arasında çeşitlilik olduğuna dair kanıtlar bulunmuştur. Bulunmuş çocuk iskeletlerinde benzer hastalık izleri ve besin eksikliği gözlemlenmiştir. Buna karşıt olarak yetişkin elitlerde daha az eklem bozuklukları vardır, daha geniş yapılılardır ve diğer sınıftaki yetişkinlerden daha uzunlardır.

Üçüncü çalışmada Cobos, Xunantunich'teki ve çevre bölgelerindeki hayatı inceler. Bu geç Pre-klasik/Erken-klasik şehir, politik denemeler yapıldığını göstermektedir. Cobos'un argümanına göre bu deneme kısa süreli olmuştur ancak politikada ciddi değişimlerle sonuçlanmıştır. Xunantunich'te de "alt sınıf"ın şehrin uzağında yaşadığı görülmüştür. Ancak, orijinal sınıf ayrımı anlayışından farklı olarak, elitlerin de Xunantunich'ten uzakta yaşadığı görülmektedir. Bu elitlerin ürün üretiminde yer aldıkları iddia edilmektedir. Söz edilen iç bölgede yapılan ticari ürünler taştan ve çakmaktaşından aletlerdir. Hükümdar olan veya krallık ailesi ile alakalı bulgularda ise Xunantunich'te sarayları olduğu, ama aynı zamanda Xunantich'ten ve iç bölgesinden uzaktaki alanlarda da evleri olduğu bulunmuştur.

Klasik Maya hükümdarları

Erken Maya şehirlerinde monarşilere ait kanıt bulunmamakla beraber, Klasik dönemde ortaya efsanevi bir kral çıkmıştır. Büyük K'inich Janaab' Pakal, veya I. Janaab Pakal, Geç-klasik şehirlerden Palenque'da hükmetmiştir. Büyük Pakal M.S.603'te doğmuş ve Guenter'e göre M.S.683'te ölmüştür. On iki yaşında tahta çıkan Büyük Pakal yaklaşık 70 yıl hükmetmiştir. Spekülasyonlardan birine göre Pakal M.S.615'te tahta çıkmış olsa da reşit olana kadar ailesi tarafından yönlendirilmiştir. Skidmore'un iddiasına göre K'inich Janaab' Pakal aynı zamanda Leydi Sak K'uk olarak bilinen Muwaan Mat'ın ve öncülü Ajen Yohl Mat'ın soyundan gelmektedir. Eklenecek ilginç bir dip not, Muwaan Mat'ın kimliğine dair net bir bilgi olmamasıdır. Birçok kişi Muwaan Mat'ın Leydi Sak K'uk olduğuna inanır, ama başkalarına göre kral veya kraliçelerin resmedildiği griflerde Muwaan Mat'ın erkek olduğu görülebilir.

Palenque'ın önceki hükümdarlarında "K'inich" ünvanına rastlanmaz. Bu ünvan, güneş tanrısı K'inich'ten gelmektedir ve hükümdarın elit statüsünü kanıtlar. K'inich'i ilk benimseyen I. Kan Bahlam olmuştur. M.S.524'ten M.S.572'ye kadar hükmetmiştir.

Yukarıda da belirtildiği üzere, bazen kadınlar da klasik Maya şehirlerinde hükümdar olmuşlardır. Özellikle bu fenomen Palenque'da gözlemlenmektedir. Leydi Yohl Ik'nal ve Lady Sak K'uk önde gelen kraliçelerdir. Waka'da bulunmuş bir "savaşçı kraliçe" kadın Maya hükümdarlarıyla alakalı yeni bir soruyu gündeme getirmiştir: Maya kraliçeleri savaşlarda yer alıyorlar mıydı?

Wakalı Leydi K'abal'a şehri tarafından kaloomte, yani "büyük komutan" ünvanı verilmiştir. Bu basitçe savaşlarda yer aldığının kanıtı olabilir. Ancak uzmanlar aksini iddia etmekte, savaşçı olmadığını söylemektedirler. Buna sebep olarak da herhangi bir oymada Leydi K'abal'ın veya herhangi başka bir kraliçenin savaşta resmedilmemiş olmasıdır. Doğal olarak bu oymalarda savaşa gidenler krallardır.

Palenque'ın kurucusu I. K'uk' Bahlam M.S.397'de doğmuştur. Tahta M.S.431'de çıkmış ve sadece dört yıl hükmetmiştir. Palenque'ın hükümdarlarınınn Teotihucan'dan etkilendiği söylenebilir. Ancak erken Klasik hükümdarlarla alakalı az kanıt, erken Klasik ve geç Klasik hükümdarları arasındaki bilgi boşluğunun sebebi olarak gösterilebilir.

Copan'da, M.S.426'da K'inich Yax K'uk Mo hem kurucu hem de hükümdar olmuştur. Klasik Tikal'ın kurucusu Yax Ehb Xook'tur. Yaygın olarak kabul edilen hükümdarların başa aile bağları sayesinde geçmesi olsa da, Tikal'da bu durumda değişiklikler olmuştur. Jaguar Pençesi hanedanı buna örnektir. Mayaların ortak bir kültürü olması, üniter bir devlet olmadığından kafa karıştırıcı olabilir. Ancak Mayaların tek bir kültür olarak tanımlanma sebebi ortak inançları, astronomi bilgileri, benzer mimari ve sanat eserleri olmasıdır. Ne yazık ki sonuç olarak politik yapılarının dağınıklığının sonlarını getirme sebebi olduğu söylenebilir.

Klasik Dönem'de parçalanma

Klasik dönem ticaretin ve iletişim artmasıyla beraber hızlı bir yükselişle tanımlanır. Net olan bir diğer oldu da farklı Maya şehirlerinin birbirleriyle çatışmaya başlamasıdır. Mayaların yıkımıyla alakalı konsensüse varılmamış olmakla beraber farklı teoriler mevcuttur. Bazılarının iddiasına göre yıkımları korkunç bir doğal afet yüzünden gerçekleşmiştir, bazılarına göre devletlerin iç çatışmasından, kuraklıktan, protestolardan veya çevresel değişikliklerden.

En popüler inanış ise yıkılışın devletlerin kendi aralarında çatışmaları sonucu gerçekleştiğidir. Savaşın artması aynı zamanda Klasik dönemde ticareti de arttırmıştır. Devletler arası etkileşimin artmasıyla beraber gerginlik artmış, çeşitli dönemlerde çatışmalar çıkmıştır.

Antropologlara göre farklı devletlerin yıkımı, altı yüzyıl boyunca yavaşça gerçekleşmiştir. Cioffin-Revilla ve Landman aynı zamanda "birçok devletin pre-klasik dönemi atlattığını" ve post-klasik döneme ulaştığını söyler. Bu daha uzun ömürlü devletler yaklaşık 2000 yıl var olmuşlardır ancak Post-klasik dönemde onlar da yıkılmıştır. İki yazar da savaşın Mayaların çöküşünün yegane sebebi olduğunu iddia etmez. Mayaların dağılışında etkili şüphesiz çeşitli teoriler vardır.

Yeni popülerleşen bir teoriye göre Mayaların yıkımı üniter bir devlet olmamalarındandır. Bir çalışmaya göre Maya devletlerinin çöküşü, oluşumlarından daha hızlı gerçekleşmştir. Bütün Maya dönemi boyunca devletler genelde 675 yıl ayakta kalmışlardır, standart sapma 65 yıldır. Ancak Pre-klasik devletler 1154 yıl ayakta kalmışlardır, bu devletler incelenirken standart sapma 96 yıldır. Klasik devletler 348 yıl var olmuşlardır, standart sapmaları ise sadece 24 yıldır.

Pre-klasik devletlerin sayısı Klasik ile karşılaştırıldığında oldukça azdır. Daha önceden de belirtildiği üzere Klasik dönemde aynı anda 50 devlet bile var olmuştur. Pre-klasik devletleriyle çatışan bir durumdur bu. Pre-klasik devletlerin büyüklüğü de Klasik dönemdekilerden çok farklıdır. Klasik devletlerde popülasyon 50,000'den başlarken Pre-klasik döneminde bu sayı 5,000 ve 10,000 arasındadır.

Bazı argümanlara göre üniter olunmayışı Mayaların sonunu getirmiştir. Pre-klasik dönemde üniterlik eksik olmakla beraber Klasik dönemdeki kadar rekabet yoktur. Pre-klasik devletlerin varlıklarını sürdürebilmeleri için politik entegrasyona da ihtiyaçları yoktur. Ancak klasik dönem devletlerinde politik uyuma ihtiyaç vardır, çünkü artan bir rekabet ve diğer güçlü devletlerin popülasyonlarıyla yarış söz konusudur. Pre-klasik devletler az çok birbirleriyle eşitken, Klasik devletlerde sıklıkla çıkar çatışması gerçekleşmektedir. Ancak günümüzde en yaygın ve konsensüse varılmış olan görüş, Maya yıkımında çeşitli faktörlerin birarada yer aldığıdır: tarımsal, politik ve ekolojik faktörlerin hepsi.