Savaş arabası, genellikle iki tekerlekli, hafif bir araçtı ve bir ya da daha fazla at tarafından çekilirdi. Genellikle içinde biri sürücü, diğeri ise yay veya mızrak kullanan bir savaşçı olmak üzere iki kişi bulunurdu. Savaş arabası, yaklaşık M.Ö. 1700 ile M.Ö. 500 yılları arasında Avrasya'da en üstün askeri silahtı; ancak avcılıkta ve Olimpiyat Oyunları gibi sportif yarışmalarda ve Roma’daki Circus Maximus’ta da kullanılmıştır.
Atlar, tarihin oldukça geç dönemlerine kadar ulaşım, tarım, savaş ya da başka herhangi bir pratik amaçla kullanılmadı; savaş arabası ise bu tür bir ilk kullanım olarak öne çıkar. Erken uygarlıklarda eşekler ve diğer hayvanlar tercih edilirdi.
At
Atın doğal yaşam alanı Avrasya bozkırlarıydı; Macaristan’dan Çin’e kadar uzanan yaklaşık 4.800 km genişliğinde ve ortalama 800 km derinliğinde bir otlak kuşağıydı. Günümüzde bu bölge; Ukrayna, Güney Rusya, Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Moğolistan gibi ülkeleri kapsar. Antik çağların büyük bölümünde, bu "bozkır" (Rusça’da “çorak toprak” anlamına gelir), ekonomisi hayvancılığa dayalı olan, göçebe toplumların yurduydu. Bu yaşam, avcılıkla desteklenir, çok sınırlı ve düzensiz tarım yapılırdı. Bozkırda şehirler veya yerleşik topluluklar yoktu, yalnızca birkaç istisna hariç.
Bozkır halkı, koyun ve diğer evcil hayvanlar gibi eti için atı da evcilleştirdi. Bu süreç ne yazık ki tam olarak anlaşılabilmiş değildir, ancak M.Ö. 2500’den önce gerçekleştiği düşünülüyor. Orta Doğu’dan gelen tekerlek icadı ise M.Ö. 3100 civarında bozkıra ulaşmıştı. Savaş arabası ise muhtemelen ilk başta avcılığı kolaylaştırmak için geliştirildi ve yaklaşık M.Ö. 2000 civarında, Güney Ural Dağları’nın doğusunda icat edildi. En eski savaş arabaları burada bulunmuştur. “At” kelimesi Mezopotamya’da ilk kez bu dönemde belgelenmiştir, İran üzerinden kuzey-güney ticaretinin artmaya başladığı döneme denk gelir.
Savaş arabasının icadı
Savaş arabası, askerlerin düşmanlarına ateş açtığı hareketli bir platform haline geldi. Arabadaki savaşçı, ok ve mızrak kullanırken; diğer kişi arabayı sürerdi. Taktik, sürekli hareket ederek savaşa girip çıkmak ve uzaktan saldırmaktı.
İnsanların neden doğrudan ata binmek yerine önce savaş arabasını icat ettikleri tam olarak açıklanamamıştır. Savaş arabaları, yalnızca bir at kullanmaktan daha pahalıydı ve tepeler, bataklıklar ya da ormanlar gibi alanlarda manevra yapmakta zorlanırlardı. İnsanların ata binmeyi denediğine dair bazı eski çizimler bulunsa da, bu erken denemeler nadir ve etkisiz görünmektedir. En yaygın akademik görüş, o dönemdeki atların bugünkü kadar güçlü olmadığı, bu nedenle bir insanı taşıyacak güçte olmadıklarıdır. Ancak uzun yıllar süren seçici çiftleştirmeler sayesinde daha güçlü atlar ortaya çıktı. Atların sıklıkla binek olarak kullanılmaya başlaması, savaş arabasının icadından yaklaşık 1.500 yıl sonrasına denk gelir.
Bileşik Yay M.Ö. 2. binyıl civarında icat edilen bileşik yay, savaş arabasının ölümcül bir silah haline gelmesini sağladı. Yay ve ok çok daha eski silahlardı, fakat bileşik yayda iki farklı malzeme bir arada kullanılarak çok daha güçlü bir yapı elde edildi. Bu yaylar, 300 metre mesafedeki bir hedefi isabetle vurabiliyor, 100 metre mesafeden zırhı delebiliyordu. Savaş arabası kullananlar ve daha sonra atlı savaşçılar tarafından tercih edilen silahtı. Bu yayların gücü o kadar etkileyiciydi ki, Çinliler tarafından 19. yüzyıla kadar, ateşli silahlar döneminde bile savaşta kullanılmaya devam etti.
Savaş arabasının icadından sonra bozkır toplumlarında ne yaşandığı konusunda elimizde çok az bilgi var. Ancak savaşların arttığı tahmin ediliyor. Bu yeni teknolojiyi ilk geliştiren ya da en iyi kullanan topluluklar, komşularına saldırarak av ve otlak alanlarını ele geçirdiler. Savaş arabasının asıl etkisi, bu yeni savaş biçimi yerleşik tarım toplumlarına ulaştığında görüldü.
Savaş Arabacıları ve Savaş
Savaş arabalarına dair ilk kayıt, M.Ö. 1800 civarında Suriye’de ortaya çıkar. Takip eden dört yüzyılda savaş arabası ya doğrudan bozkır halklarının göçüyle ya da kültürel etkileşim yoluyla uygarlıklara yayıldı ve kısa sürede seçkinlerin tercih ettiği silah haline geldi.
M.Ö. 1700 civarında Hititler ilk krallıklarını savaş arabalarının yardımıyla kurdu. Kafkaslar’dan gelen Hurri halkı, Orta Doğu’da Mitanni adlı önemli bir krallık kurdu (M.Ö. 1500 civarı). Mısır’ın kuzeyini M.Ö. 1650 civarında savaş arabalarıyla gelen Hiksoslar ele geçirdi. Çin’de M.Ö. 1600 civarında başlayan Shang Hanedanı’nın aristokrasisi savaş arabacılarından oluşuyordu. Yunanistan’da Mikenler, muhtemelen bu teknoloji sayesinde daha gelişmiş Minosluları işgal etti (M.Ö. 1400 civarı). İran’dan gelen Kassitler, savaş arabalarıyla Babil’i ele geçirerek M.Ö. 1570 civarında dört yüzyıl sürecek bir hanedan kurdular. Bozkırdan gelen Aryanlar da savaş arabasıyla M.Ö. 1500 civarında İran, Pakistan ve Hindistan’a göç ettiler; yerel kültürü derinden etkilediler ve Hinduizmin temellerini attılar. Daha sonra gelen Pers kralı Darius, Aryan kökeniyle gurur duyduğunu belirtmiştir.
Avrupa, Orta Doğu, Hindistan ve Çin’de bütün yöneticiler, savaş arabasını başlıca güç sembolü olarak benimsedi. Kendilerini savaş arabalarında savaşırken tasvir ettiler, mezarlarına atlar ve savaş arabaları koydular. Aristokrasi de aynı yolu izledi. Böylece her devlette seçkin askeri birlikler savaş arabacılarından oluştu. Artık atlar yiyecek değil, askeri değer taşıyan varlıklardı. At yetiştiriciliği devletler için kilit öneme sahip hale geldi. Güçlü krallar, ordularını destekleyecek ahırlara sahip olmak istiyordu. Yine de stepler, uzun süre bu atların ana kaynağı olarak kaldı.
Savaş arabalarının yer aldığı en ünlü savaş, M.Ö. 1294 yılında Mısır ile Hititler arasında geçen Kadeş Savaşı’dır. Her iki tarafta da yaklaşık 50 savaş arabasının yer aldığı düşünülmektedir. Savaş arabalarının az sayısı, etkilerinin ne kadar büyük olduğunu gösterir. Örneğin Çin’de bir savaş arabasına karşılık 25 piyade askeri düşerdi.
Kullanımının Azalması
Savaş arabalarının kullanımı çok yavaş biçimde, M.Ö. 500 civarında azalmaya başladı (bu tarihte bazı Avrupa bölgelerinde bu teknoloji henüz yeni ulaşmaktaydı). Bu düşüşün en büyük nedeni, bozkırlarda atlı birliklerin gelişmesi ve zamanla savaş arabasının yerini almasıdır. Ata binerek savaşan ilk güçler, M.Ö. 7. yüzyılda Asur İmparatorluğu’na saldıran bozkır halkı İskitlerdi. Ayrıca yaya askerler de giderek gelişmiş demir silahlar (M.Ö. 1200 civarından itibaren) ve yeni savaş düzenleri (örneğin falanks formasyonu) sayesinde savaş arabalarına karşı daha etkili hale geldiler. Savaş arabalarını yoğun biçimde kullanan son halklar, M.S. 4. yüzyıla kadar Roma’ya karşı savaşan Keltler olmuştur.
