Luister naar dit artikel 
De kerstvakantie heeft al meer dan twee millennia gewoonten en tradities om zich heen verzameld, waarvan sommige zelfs dateren van vóór het christelijke festival zelf. Van het geven van geschenken tot de weelderige spreiding van een kersttafel, dit artikel beschrijft de geschiedenis van de vieringen van de Romeinse tijd tot het Victoriaanse tijdperk toen onze moderne kijk op de feestdag stevig verankerd was in zowel de daad als de literatuur. Hoewel veel van de hierin beschreven tradities universeel zijn voor alle christelijke landen, vooral tot het einde van de middeleeuwen, presenteren we hier de kersttradities grotendeels in termen van de Angelsaksische ervaring.
Oorsprong: Saturnalia
Verschillende van de tradities die tegenwoordig sterk met Kerstmis worden geassocieerd, hebben inderdaad een zeer lange geschiedenis, zelfs van vóór de kerstviering zelf. Het vroege christendom probeerde afstand te nemen van heidense praktijken en dus sloten latere Romeinse keizers oude heilige plaatsen, verboden rituelen en maakten een einde aan sportspellen die ooit heidense goden hadden geëerd. Het veranderen van de gewoonten van gewone mensen was echter een andere zaak. Het heidense feest Saturnalia was bijzonder populair geweest, en de tradities ervan die al een millennium hadden standgehouden, werden in veel gevallen eenvoudigweg overgebracht naar het nieuwe kerstfeest.
Saturnalia was een Romeins festival van een week dat ter ere van de landbouwgod Saturnus werd gehouden tussen 17 en 23 december, en precies ook de winterzonnewende omvatte, een andere belangrijke gebeurtenis in de heidense kalender. Het feit dat dit de vrolijkste van alle Romeinse feestdagen was, vloeide waarschijnlijk voort uit de rol van Saturnus als heerser toen de wereld zich koesterde in een gouden eeuw van geluk en voorspoed. Het festival, dat dateert uit de 5e eeuw BC, werd door de Romeinse dichter Catullus uit de 1e eeuw AD beschreven als "de beste tijd der tijden".
Saturnalia omvatte het geven van geschenken aan vrienden en familie, zoals kaarsen, munten en voedsel. Er werd minder formele kleding gedragen, er werden spelletjes gespeeld, er werd genoten van feesten en er waren zelfs feestjes om de rollen om te draaien. Sociale beperkingen werden een beetje versoepeld en activiteiten zoals gokken of dronken verschijnen in het openbaar werden minder afgekeurd. Het klinkt allemaal nogal bekend, niet? Het festival werd later in december in de loop van de tijd doorgeschoven, en net zoals het Parthenon van Athene een kerk en klokkentoren binnen zijn kolommen moest dragen, zo ook veranderde Saturnalia op de een of andere manier in de kerstviering.
Een middeleeuwse kerst
Tijdens de middeleeuwen (500 tot 1500) werd de viering steeds beter. Het was de langste feestdag van het jaar, meestal de volle 12 dagen van Kerstmis. Van de nacht van kerstavond (24 december) tot de Twaalfde Dag (5 januari), namen de mensen een broodnodige rust, grotendeels dankzij de rust in de landbouwactiviteit halverwege de winter.
De kerstvoorbereidingen begonnen in het huis van zowel de armen als de rijken. Er was wintergroen beschikbaar en er werd groen verzameld om het huis met slingers te versieren. Hulst, klimop en maretak werden al lang bewonderd door de Kelten en werden geassocieerd met bescherming tegen boze geesten en vruchtbaarheid. Een gigantische dubbele hoepel van maretak nam meestal een prominente plaats in in de woonkamer. Het verband tussen vruchtbaarheid verklaart dan ook waarom er een traditie ontstond van koppels die kustsn onder de maretak en bij elke kus een helderwitte bes plukten. Een ander belangrijk kenmerk van een huis tijdens Kerstmis, en een ander verband met heidense gebruiken, was het Yule-houtblok. Dit wonderbaarlijke stuk boomstam werd in de haard geplaatst en gedurende alle 12 dagen
Het doel van Kerstmis was natuurlijk om de geboorte van Jezus Christus te vieren. Aanwezigheid in de kerk werd van iedereen verwacht en was in bepaalde periodes inderdaad verplicht. Lokale kerken deden hun best om een dienst te bieden die de gelegenheid waardig was. Kaarsen werden aangestoken en glinsterende vergulde altaarstukken werden geopend, vele alleen voor deze speciale dag. Het koor zong en voegde extra liedjes en dynamische dialogen toe die bekend staan als 'troping'. Uit deze activiteit ontstond de traditie om individuele sprekers of acteurs te gebruiken om scènes uit het verhaal van de geboorte van Christus op te voeren. Na verloop van tijd werd de kerststal een theaterstuk met kostuums en zelfs levende dieren.
Verwijzend naar de drie geschenken goud, wierook en mirre van de wijzen toen ze het kindje Jezus in Bethlehem bezochten, werden geschenken gegeven aan vrienden en familie. Voor de rijken waren mooie kleding en sieraden de norm, voor de minder bedeelden, lekkerder eten dan normaal, werd reikhalzend uitgekeken naar een bundel brandhout of eenvoudig houten speelgoed zoals tollen en poppen. Helaas werd van lijfeigenen vaak verwacht dat ze hun heer extra brood en eieren zouden aanbieden, en misschien een kip met Kerstmis. In de andere richting gaf de landadel wel geschenken aan een deel van hun vrije personeel dat misschien een bonus van kleding of winterbenodigdheden zou ontvangen. Op 1 januari werden er weer geschenken gegeven. Bekend als 'eerste geschenken', waarvan men dacht dat deze iemands fortuin in het komende jaar aangaven. Een ander voorteken voor de toekomst was wie de eerste gast van het jaar was. Mensen bezochten elkaars huizen op nieuwjaarsdag en voor deze activiteit, die bekend staat als 'first-footing', werd het het meest wenselijk geacht als de gast een donkerharige en platvoetige man was.
In de Middeleeuwen, net als nu, was eten een groot deel van het plezier van Kerstmis. De rijken moesten hun toch al knappe landhuistafels overtreffen en gasten voorzien van vlees zoals geroosterde pauw, zwaan of zwijnenkop, evenals lekkernijen zoals zalm en oesters. Desserts waren vergelijkbaar met het hedendaagse feestmaal: noten, sinaasappels, cakes, fruitcustards, vijgen en dadels. Om te drinken was er gezoete of gekruide wijn, cider en bier. De geweldige kerstmaaltijd was over het algemeen een vroege lunch. Het tafelkleed werd na elke gang verwisseld en het amusement omvatte muziek, acrobaten, narren en toneelstukken opgevoerd door rondzwervende minstrelen. Dat feesten overal uit de hand kunnen lopen, blijkt uit de verslagen van wachters die werden betaald om ervoor te zorgen dat eigendommen tijdens de 12-daagse feestdag niet werden beschadigd, met name de grote feesten die aan de vooravond van 6 januari werden gehouden, bekend als Twaalfe Nacht.
De armen genoten van meer bescheiden amusement, zoals kaarten en dobbelstenen, kerstliederen, muziekinstrumenten bespelen, bordspellen, volksverhalen vertellen en genieten van traditionele gezelschapsspellen, zoals iemand toestaan de 'koning van het feest' te zijn als ze een boon in het speciale brood vonden of cake - alle anderen moesten dan de 'koning' nabootsen (een spel om de rollen om te draaien dat leek op Saturnalia's soortgelijke 'Lord of Misrule'). Gratis openbaar amusement van de feestdag werd georganiseerd door kerken en gilden, zoals poppenkastvoorstellingen, pantomimes en optochten. Er waren ook de gemaskerden, professionele entertainers die huizen bezochten en tegen een kleine vergoeding of een beetje verfrissing optraden. Een andere blijvende middeleeuwse traditie die vandaag de dag in onze kerstdagen voortduurt, is het helpen van mensen die het minder hebben dan wijzelf. Restanten van de grote lunch in een landhuis werden vaak aan de armen gegeven, en sommige gelukkigen konden zelfs worden uitgenodigd voor de maaltijd zelf, bijvoorbeeld twee van de lijfeigenen van de heer.
Een Elizabethaanse kerst
Toen de middeleeuwen ten einde liepen, begon de dominante rol van de middeleeuwse kerk in het leven van mensen een beetje af te nemen. Het bijwonen van bepaalde kerkdiensten bleef wettelijk verplicht, maar de Reformatie en haar afkeer van beeldspraak en vertoning in kerken deden de pracht van de kerstdiensten enigszins afnemen. Tijdens het Elizabethaanse tijdperk (1558-1603 AD) bleven 'heilige dagen' de belangrijkste bron van openbare 'feestdagen' - een term die nu voor het eerst wordt gebruikt - maar er waren ook meer seculiere activiteiten die zich als populaire tradities vestigden. Advent was bijvoorbeeld een tijd van vasten vóór Kerstmis, beginnend op Sint-Andreasdag, 30 november. Tegen die tijd was het echter meer het aftellen naar de kerstvakantie, die nog steeds 12 dagen duurde. Er gingen nu veel meer kinderen naar school dan in de middeleeuwen en ze kregen twee weken vrij.
Het geven van geschenken werd voortgezet, evenals het idee dat dit een tijd van het jaar was waarin liefdadigheidsacties moesten worden nagestreefd. De traditie van het geven van geschenken op 1 januari bleef sterk, en dit omvatte Elizabeth I van Engeland zelf, die regelmatig juwelen, extravagante jurken en verenwaaiers ontving van haar hovelingen. Armere mensen gaven op deze dag vaak spelden, handschoenen en fruit.
Het eten was misschien wel het onderdeel waar het meest naar werd uitgekeken, het kerstfeest was nu inderdaad zo extravagant dat de bakker van het huis veel meer voorbereidingstijd nodig had. Om deze reden begonnen de feestdagen op de 'vooravond' van Kerstmis, 24 december, meestal in de late namiddag van die dag. Inmiddels was de 25e de grote dag van de feestdagen geworden in termen van privéfeesten en feesten en overschaduwden die die eerder werden gehouden op de Twaalfde Nacht.
In huizen die versierd waren met groenblijvend blad en kaarsen, werd er op de feesten veel vlees en zeevruchten geserveerd, aangezien dit op andere momenten van het jaar nog steeds zeldzame gasten op tafel waren. Vooral taarten, gekruide fruitcakes, noten en 'brawn' (gepekeld varkensvlees) waren populair, evenals gekruid bier dat meestal uit een bruine kom werd gedronken onder begeleiding van liedjes. De populariteit van spellen (vooral kaarten) en vermaak bleef als voorheen. Ook de sociale regels werden versoepeld, zoals inmiddels de meeste mensen verwachtten. Door de rollen van de seksen om te draaien, leerlingen de kans te geven de baas te worden over hun meesters, en twee gewone mensen als de 'koning en koningin van het feest' te laten fungeren, was er veel hilariteit en kregen mensen de gelegenheid om hun humor te demonstreren. De twee monarchen werden meestal gekozen omdat ze respectievelijk een boon en een erwt in een gekruide cake hadden gevonden.
Kerstmis was een gelegenheid om te reizen en de bezienswaardigheden van het koninkrijk te zien. Omdat er geen openbare wegen waren, was reizen met paard en wagen traag en ongemakkelijk, maar toch konden de meer onverschrokkenen bezienswaardigheden bezoeken zoals het Golden Hind schip van Francis Drake in Londen, dat de eerste Engelse reis rond de wereld had gemaakt (1577 tot 1580). De schittering van de kroonjuwelen in de Tower of London was een andere populaire attractie in de Tudor-periode.
De naam Kerstmis kwam wel onder vuur te liggen tijdens de Engelse Reformatie toen de verwijzing naar de katholieke mis binnen de Anglicaanse kerk als ongewenst werd beschouwd. Kerstmis zelf werd ernstig bedreigd door de puriteinen, christelijke extremisten die liever op eerste kerstdag wilden vastten. Gelukkig voor iedereen werd de beslissing om de viering van Kerstmis bij wet te annuleren in 1660 teruggedraaid. De feestdag was terug en nu stevig verankerd als de belangrijkste van het jaar, in dit opzicht ter vervanging van de viering van Pasen voor veel mensen.
Een Victoriaanse Kerst
De volgende sprong voorwaarts in de manier waarop Kerstmis werd gevierd kwam tijdens het bewind van koningin Victoria van 1837 tot 1901 AD, een periode waarin enkele belangrijke nieuwe tradities werden ingevoerd die sindsdien een blijvend onderdeel van de feestdagen zijn geworden. De Victorianen toonden een grote heimwee naar de vrolijke kerstfestiviteiten van de middeleeuwen. Net zoals velen de kerstdagen van de Victoriaanse periode weemoedig romantiseren, zo prezen schrijvers als Sir Walter Scott (1771-1832) in de 19e eeuw over de kerstdagen van weleer. In feite was de vakantie een oefening geworden in het vastleggen van die ongrijpbare mythe van een voorbije gouden eeuw, een oefening die in veel opzichten vandaag de dag nog steeds voortduurt. De Victorianen hebben er zeker voor gezorgd dat middeleeuwse elementen als een kerkdienst op kerstochtend, feesten, spelletjes, geschenken en pantomimes hun status als essentiële activiteiten van het seizoen bleven genieten.
De echtgenoot van koningin Victoria was Albert van Saksen-Coburg en Gotha, de prins-gemaal (1819-1861), en hij introduceerde in Groot-Brittannië de traditie van de kerstboom, die populair was in zijn thuisland. Niet de eerste koninklijke die een kerstboom in Engeland had, begon Prins Albert niettemin vanaf 1841 een blijvende traditie die zich al snel verspreidde van stadspleinen naar huiskamers in het hele land, het idee werd verspreid door populaire geïllustreerde tijdschriften die de privé-festiviteiten van de Koninklijke familie onthulden. Maretak bleef een belangrijk decoratie-element, maar de boom verving deze uiteindelijk als het middelpunt van het huis met Kerstmis. De jonge dennenboom was versierd met kaarsen en kleine cadeautjes (speelgoed, snoep, bedels en gekonfijt fruit) hingen aan de takken die bestemd waren om te worden uitgedeeld aan de kerstgasten die hun naam misschien op hun geschenk zouden hebben.
Op kerstavond werden kerstliederen en liederen gezongen rond de familiepiano of door kleine groepen zangers buiten de huizen van de mensen, met als beloning een glas punch of een warme taart. Het eerste boek met kerstliederen dateert eigenlijk uit 1521 AD, maar het waren de Victorianen die deze traditie wijd en zijd verspreidden, lang vergeten kerstliederen verzamelden en hun eigen kerstliederen toevoegden aan nieuw gepubliceerde bloemlezingen.
Een efficiënter frankeersysteem en de introductie van de Penny Black-postzegel in 1840 zorgden ervoor dat de correspondentie toenam en er een traditie ontstond om vrienden en verre familie een kerstkaart te sturen, voor het eerst geïntroduceerd in Engeland in 1843. Deze kwamen in alle soorten en maten en werden gelithografeerd, met de hand gekleurd, en vaak protserige linten en kant. Er waren allerlei onderwerpen afgebeeld op kaarten, maar een terugkerend thema waren sneeuwtaferelen, een weerspiegeling van de reeks strenge winters in Engeland in de 1830'er en 1840’er jaren. Witte kerstdagen werden daarna veel zeldzamer, maar het toneel in de verbeelding van de mensen was toen bepaald.
Er was een enorm scala aan geschenken verkrijgbaar bij winkels die hun etalages versierden om besluiteloze kopers te verleiden, en velen stuurden catalogi uit voor degenen die niet in staat waren om persoonlijk te bezoeken. In plaats van dat het in huis werd gemaakt, was er nu speelgoed in massaproductie beschikbaar, vaak geïmporteerd uit centra in Duitsland en Nederland. Niet alleen simpele dingen van hout, speelgoed werden ingenieus. Geminiaturiseerde mechanismen lieten poppen lopen en treinen rollen. Cadeaus werden nu vooral op eerste kerstdag of kerstavond gegeven. 26 December werd bekend als Boxing Day in Groot-Brittannië omdat dit de dag was waarop werkgevers traditioneel een doos met geschenken en restjes aan hun bedienden en arbeiders gaven.
De grootste cadeaugever met Kerstmis is natuurlijk de Kerstman. De vrolijke figuur met de lange witte baard die op kerstavond huizen bezoekt om goede kindercadeaus achter te laten, vindt zijn oorsprong in de 4e-eeuwse Sinterklaas, bisschop van Myra in Anatolië die dol was op het uitdelen van geschenken, waaronder zakken met goud. Zoals een ontvanger haar goud via de schoorsteen had ontvangen en het in een sok belandde, zo werd de vertrouwde manier van bezorgen ingeburgerd. De heilige wordt gevierd op 6 december en nog steeds is dat in veel landen de tijd dat kinderen hun kousen of pantoffels ophangen. De kerstman werd niet alleen geïnspireerd door Sinterklaas, maar hij sloot ook folkloristische elementen in volgens de ‘geest van Christmas', wat zijn meer joviale en liefhebbende kant verklaart, een eigenschap die kinderen hoopvol aanspreken door hem een of andere alcoholische drank aan te bieden op kerstavond. De joviale cadeau-gevende figuur heeft vele gedaanten, van Christeskind (Duitsland) tot de kerstman (Verenigde Staten). Het was de Amerikaanse versie van de man in het rode pak met een trotse buik - gezien van rond 1850 AD - die het naar het schijnt won in de populaire verbeelding van degene die de beste cadeaus brengt.
Er was een algemene stijging van de levensstandaard, hoewel natuurlijk niet voor iedereen, en dit betekende dat er nu speciaal vlees nodig was voor het kerstfeest. Rosbief was populair in het noorden van Engeland en gans in het zuiden, maar naarmate de eeuw vorderde, stapte de kalkoen naar voren om op menige eettafel centraal te staan. Zelfs minder welgestelde gezinnen zouden een grote vogel voor Kerstmis kunnen hebben als ze zich aansloten bij regelingen als The Goose Club, door wekelijks op een rekening geld te betalen om de vogel met Kerstmis te hebben, die vervolgens bij een bakker werd gekookt. Aan weerszijden van het gebraden gevogelte was er soep, oesters, lamsvlees, portgelei, fruit, noten en alle andere lekkernijen die een gezin zich kon veroorloven voor deze beste maaltijd van het jaar.
De finale was een gestoomde kerstpudding, vaak pruimenpudding genoemd naar het hoofdingrediënt (al vervangen door krenten en rozijnen in het Victoriaanse tijdperk). Een zilveren munt zoals een stuk ‘Threepenny' werd in de pudding geplaatst, een echo van de middeleeuwse boon in de caketraditie. De bolvormige pudding was versierd met een takje hulst en bedekt met rum of cognac, zodat het brandend kon worden geserveerd. Het werd zo'n langverwacht onderdeel van Kerstmis dat zelfs zeelieden, vuurtorenwachters en poolreizigers er een meenamen om op de grote dag te eten. 'Mince pies’ waren populair, toen met een mix van vlees en fruit (de eerste is weggegooid in de moderne versie). De gekruide fruitcake van de Elizabethanen werd de traditionele ijskoude kerstcake, gegeten na het diner of voor het avondeten, misschien met een beetje kaas en een glas port.
De tafel was versierd met kerstcrackers, papierrollen die twee mensen met een kier opentrokken, en binnenin zaten klein speelgoed, bedels, silhouetportretten, snoepjes, papieren hoedjes en motto's. Er was ook een verandering in de afstemming in de tijd, sommige gezinnen bleven kerstlunch eten, misschien iets later dan normaal, terwijl anderen 's avonds een kerstdiner aten. Na de maaltijd werd er gedanst, gezongen, voorgedragen, misschien een beetje getoverd door een gast of wat toverlantaarnplaten. Er waren ook spelletjes, zoals charades, Blindman's Buff, Hunt the Slipper of Snap Dragon (rozijnen plukken uit een kom die brandt van brandewijn).
Al deze Victoriaanse kerstactiviteiten werden vastgelegd, gevierd en bewaard voor toekomstige generaties door schrijvers uit die periode, en niemand deed dat met meer succes dan Charles Dickens (1812-1870). Dickens' feestverhaal 'A Christmas Carol', met het verhaal van de hervormde vrek Ebenezer Scrooge, is zelf een vast onderdeel van Kerstmis geworden sinds de publicatie in 1843.
De tradities zijn natuurlijk blijven groeien, met toevoegingen zoals Rudolph het rendier met de rode neus, kinderen die de kerstman ontmoeten in het plaatselijke warenhuis en adventskalenders met chocolade. Tegenwoordig hebben elektrische lichten misschien de kaarsen aan de boom vervangen, kerken zijn niet meer zo druk als vroeger, het kerstblok is nu meestal chocolade en veel van de kaarten zijn elektronisch geworden, maar de tradities die door de eeuwen om Kerstdag te vieren, blijven elk jaar betoveren en inspireren zoals ze altijd hebben gedaan.
Middernacht slaat toe. Je hoort het in de stilte van de kerstnacht zoals je het op geen ander moment hoort. De grote dag is ten einde. Als je in het buitenland bent, schrik je van je eigen eenzaamheid. Je zult begrijpen hoe echt Kerstmis het feest van het huis is.
Christmas London, G.R. Sims
(Miall, 149)
Dit artikel is opgedragen aan de overleden moeder van de auteur, Ruth Cartwright, die, vrolijk bezig aan haar fornuis, ervoor zorgde dat elke kerst vrolijk en helder was met feestelijke gerechten.
