Thomas Paine (1737-1809), hem Amerikan Devrimi'nde (1765-1783) hem de Fransız İhtilali'nde (1789-1799) ihtilalcilerle benimsenen radikal fikirlere sahip bir Anglo-Amerikan Aydınlanma mütefekkiriydi. Amerikan İstiklal Beyannamesi'ndeki tesiriyle Kurucu Baba olan Paine'in en ünlü eserleri arasında Common Sense (Sağduyu, 1776), Rights of Man (İnsan Hakları, 1791 ve 1792) ve Age of Reason (Akıl Çağı, 1794 ve 1795) yer alır.
Erken Hayat
Thomas Paine, 29 Ocak 1737'de İngiltere'nin Norfolk bölgesindeki Thetford'da doğdu. Thomas'ın annesi Anglikan, babası ise Quaker'dı. Thomas'ın resmi bir tahsili yoktu; bu, 18. asrın son çeyreğinde eserleri bu kadar müessir olacak biri için alışılmadık bir maziydi. Paine, babasının yaptığı gibi korseler yaparak maişetini sağladı. Evlendi ve kendi işini kurdu ama daha sonra karısının vefatı ve dükkanının mali açıdan iflası gibi iki trajedi yaşadı. Thomas şimdi bir kariyerde yerleşmeye çalışıyordu; gümrük memuru, mağaza asistanı ve öğretmenlik gibi pozisyonlar arasında geçiş yapıyordu. 1771'de tekrar evlendi. Üç yıl sonra Thomas kendini işsiz ve karısından uzaklaşmış halde buldu. Değişme zamanı gelmişti. Paine, yeni bir tanıdığı Benjamin Franklin (1706-1790) tarafından 1774'te İngiltere'yi terk edip o zamanlar bir dizi İngiliz kolonisinin bulunduğu yer olan Kuzey Amerika'da yeni bir hayata başlatacak can alıcı adımı atmaya teşvik edildi.
İhtilalci Yazılar
Kuzey Amerika'da hayat İngiltere'dekinden çok daha kolay görünüyordu. Paine bir öğretmenlik işi buldu ve ardından Pennsylvania Magazine'de gazeteci olarak çalıştı; burada mesela köleliği kınayan makaleler yazdı. Ocak 1776'da Paine Common Sense (Sağduyu) başlıklı bir broşür neşretti. Oldukça sıradan olan başlık, broşürün aşırı ihtilalci muhtevasını gizliyordu; zira Paine burada On Üç Koloni'nin İngiliz idaresinden tamamen bağımsız olmasını talep ediyordu. Bu, böyle bir çağrı yapan ilk kamu çalışmasıydı ve takribi 100.000 satışla sıcak kek gibi satıldı. Mevcut İngiliz hükümdarı Büyük Britanya Kralı III. George'un (hükümdarlık zamanı 1760-1820) yerini alacak en iyi idare biçimi olarak cumhuriyetçi bir sistem teklif etti. Paine, kolonilerin kendilerini "Britanya'nın Kraliyet Vahşisi" olarak adlandırdığı şeyden kurtarmaları gerektiğini güçlü bir şekilde müdafaa etti (Robertson, 710). Sağduyu "genelde fikirlerin o yöne doğru değişmesine [yani isyana] sebep olmakla suçlanır" (Chisick, 306).
Common Sense'de Paine, Montesquieu (1689-1757) gibi mütefekkirlerce müdafaa edilen kuvvetler ayrılığı fikrine, yani yürütme, yasama ve yargının ayrılmasına karşı çıkar. Paine, bu sistemin işe yaramayacağını, çünkü hiçbir kola kendi başlarına güvenilemeyeceğini, hükümetin başka bir kısmını kontrol etmekle güvenilemeyeceğini savunur. Paine tek bir genel kurulu müdafaa eder ancak bu çok basit bir çözüm olarak telakki edilir. Kurucu Baba ve gelecekteki ABD Başkanı John Adams (1735-1826) bir defasında Paine'i "Hükümet Bilimi mevzusunda çok cahil" olarak tanımlamıştır (Robertson, 714).
1776 boyunca Paine, o zamanlar biraz zayıflamış olan bağımsızlığı destekleyen birkaç edebi eser daha yazdı. Bu eserlerin başında, meşhur bir şekilde "Bunlar insanların ruhlarını sınayan zamanlardır" (Chisick, 306) ifadesiyle başlayan Crisis raporları geliyordu. On Üç Koloni, 4 Temmuz 1776'da İstiklal Beyannamsi'ni imzaladıklarında elbette Britanya'dan ayrıldı.
Paine radikaller ve ihtilalciler arasında popüler olabilirdi, ancak yeni nizama uymayı başaramadı. Siyasi meselelerde çok yabancıydı, belki de bu yüzden eseri hiçbir temsiliyeti olmayanlar için bu kadar cazipti.
İster sosyal kökenleri, ister aşırı bağımsızlığı, isterse başka bir sebepten olsun, Paine yeni bağımsız Amerika Birleşik Devletleri'ni idare eden toprak sahibi ve işadamları elitine uyamadı. George Washington ve Thomas Jefferson gibi önemli şahsiyetlerle iyi şahsi münasebetler içinde kalmasına rağmen, New York Eyaleti'nce kendisine çiftçilik yapması ve icatlar üzerinde çalışması için verilen bir mülke emekli oldu.
(Chisick, 306)
İnsan Hakları
Paine'i 1787'de İngiltere'ye geri götüren icatlarından biriydi. Tek bir açıklık kullanılarak demir köprülerin inşasına izin veren bir mühendislik projesi üzerinde çalışıyordu. Köprü fikri sonunda muvaffak oldu, ancak başka bir fırtına yaratmak üzere olan Paine'in siyasi görüşleriydi. Paine, İrlandalı filozof Edmund Burke (1729-1797) ile arkadaş oldu, ama Aydınlanma düşüncesi mevzubahis olduğunda iki adam birbirinden çok farklıydı.
Paine, ünlü İnsan Hakları'nın birinci kısmını 1791'de yazdı. Sağduyu kadar muvaffak oldu ve ekseriyetle ucuz baskılarda olmak üzere 100.000 kopya sattı, bu da eseri Paine'in yazdığı insanların da karşılayabileceği bir hale getirdi. Eser, içtimai nizamı sağlamada dinin rolünü destekleyen ve Fransa'daki zamanla test edilmiş müesseselerin tutkuyla devrilmesini tasdik etmeyen Burke'ün Reflections on the Revolution in France (Fransa'daki İhtilal Üzerine Düşünceler, 1790'da neşredilmişti) adlı eserine cevaben yazıldı. Paine, geçmişe fazla saygılı davranarak "Bay Burke'ün yaşayanların hakları ve hürriyeti üzerinde ölülerin otoritesi için mücadele ettiğini" belirtir (Robertson, 740).
Paine'in eserinin ikinci kısmı 1792'de çıktı. Paine artık toplumun hemen hemen her seviyesine, bilhassa da monarşi ve aristokrasiye saldırıyordu. Her türlü imtiyaza karşıydı ve daha az varlıklı olanların devletçe ücretsiz eğitim, emeklilik ve hatta doğum yardımı ile desteklenmesi gerektiğine inanıyordu. Paine, daha eşit bir toplumun daha az yozlaşmış bir toplum olacağına inanıyordu çünkü "Ayrımların olmadığı yerde üstünlük olamaz; mükemmel eşitlik hiçbir ayartmaya yol açmaz" (Robertson, 715) demişti. Bu maksatla, asalet unvanlarını ve İngiltere'deki Lordlar Kamarası ve yalnız babalarının da yasa koyucu olması ehliyeti sayesinde yasa koyucu olabilen mensuplarıyla ortadan kaldırmak istiyordu. Paine'e göre, monarklar iktidar pozisyonlarını elde tutmak için benzer şekilde yoksullaştırılmış bir dizi ehliyete sahipti.
Bunlardan daha da radikal olanı Paine'in seçim reformu hakkındaki fikirleriydi. Paine, bütün insanların oy kullanma hakkına sahip olması gerektiğini ileri sürdü. "Her medeni hak, tek fonksiyonu onları güçlendirmek olan otoritelerce asla ihlal edilmemesi gereken tabii bir haktan kaynaklanır" (Yolton, 459) diye iddia etti. Paine'in radikal görüşleri, vatana ihanetten yargılanmamak için İngiltere'den ayrılmasını gerektirdi.
Fransız Siyaseti
Paine, 1792'de bir hürriyet ihtilaline ve bir milletin servetinin daha adilane dağıtılmasına şahitlik etme ümidiyle Fransa'ya taşındı. Paine'in radikal şöhreti kendisinden önce geldi ve devrimleri tam gaz devam edenlerce iyi karşılandı. Paine, Fransız vatandaşlığı ile mükafatlandırıldı ve Pas de Calais temsilcisi olarak Konvansiyon'a seçildi (sadece sınırlı bir Fransızca konuşuyordu). Konvansiyon yeni bir anayasa taslağı hazırlamıştı. Paine, Konvansiyon içtimalarına dahi katıldı ve muhtemelen bir tercümanın yardımıyla Anayasa Komitesi'nde düzenli olarak yer aldı. Paine, Fransa'da monarşinin kaldırılmasını istiyordu ama Fransa Kralı XVI. Louis'in (hükümdarlığı 1774-1792) idamını talep etmekten kaçındı.
Uzun vadede, Paine Fransa'yı İngiltere kadar rahatsız edici buldu. Paine, Fransız İhtilali'nin gidişatını, bilhassa Terör başladığında, ihtilalin 1793-4'te kanlı bir doruk noktasına ulaştığı devlet destekli zulümleri şiddetle tasdik etmedi. Paine, Mayıs 1793'te yazdığı husui bir mektupta şöyle yakındı:
Artık Avrupa hürriyetinin büyük gayesinin gerçekleştirildiğini görmekten ümidimi kesiyorum; ve bu ümitsizliğim birleşik yabancı güçlerden, aristokrasi ve rahiplik entrikalarından değil, mevcut ihtilalin iç işlerinin yürütüldüğü kargaşalı usulsüzlükten kaynaklanıyor.
(Cameron, 294).
Devlet toplu idamlar ve hapis cezaları tatbik ederken, Paine kendini histerinin ağında buldu ve 1793 ile 1794 arasında hapsedildi. Paine, hapishaneden kaçışını ve giyotinle idam cezasına çarptırılmasını ilahi takdire yordu (gardiyanlar hücre kapısındaki idam cezasının geldiğini belirten tebeşir işaretini fark etmemişlerdi). Belki de hayal kırıklığına uğramıştı, ama Paine hala "Amerika ve Fransa devrimlerinin dünyaya bir ışık huzmesi gönderdiğine ve bunun da insana ulaştığına" inanıyordu (Robertson, 741).
Akıl Çağı
Hürriyetine kavuştuktan sonra Paine kalemini yeni bir düşmana yöneltebildi: Hristiyan kilisesi, bilhassa da Katolik Kilisesi. Paine, David Hume (1711-1776) ve Voltaire (1694-1778) gibi birçok muasır aydınlanmacı düşünür gibi bir deistti, yani Tanrı'nın varlığına inanan ama yarattığı dünyada iletişim veya etkileşim için müsait olmayan bir yaratıcı olarak inanan biriydi, yani bu organize dinin oldukça manasız olduğu anlamına geliyordu. Paine inançlarını "hepimiz atalarımızın inancına göre kafiriz" diyerek müdafaa etti (Gottlieb, 81).
Fransa'da hapisteyken yazdığı ancak 1794 ve 1795'te iki kısım halinde neşredilen Age of Reason (Akıl Çağı) adlı eserinde Paine, kilisenin dünyevi işlere müdahalesine saldırdı, Aydınlanma'nın prensiplerini kararlılıkla müdafaa etti ve her şeyden önce, başlığın da ima ettiği gibi, aklın kıymetini savundu. Paine, şahsi dini inançlar hususunda müspetti zira bunları devredilemez bir hak olarak görüyordu. Dahası, farklı dini görüşlere müsamahadan daha fazlasını müdafaa etti:
Müsamaha, Müsamahasızlığın zıttı değil, onun taklididir. İkisi de despotluktur. Biri, Vicdan Hürriyeti'ne mani olma hakkını, diğeri ise onu verme hakkını uhdesine alır. Biri, ateş ve odunla silahlanmış papadır, diğeri ise endüljans satan veya veren papadır.
(Robertson, 133)
Paine, 1796'da neşredilen Agrarian Justice (Zirai Adalet)'inde toplumun kendisini nasıl teşkilatlandırması gerektiğine dair vizyonunu ana hatlarıyla açıklayan başka bir parça daha yazdı. Bu çalışma zamanının çok ötesindeydi ve daha adil bir toplumu finanse edebilecek kademeli bir vergilendirme sistemi çağrısında bulundu ve İnsan Hakları'nda devletin birincil fonksiyonlarından birini yerine getirmesine izin veren devletçi bir sosyal güvenlik sistemi için düşüncelerini tekrarladı: vatandaşlarının refahını gözetmek. Paine 1802'de Amerika'ya döndü, ama Akıl Çağı yüzünden popüler olmadı, koloniciler Hristiyan dinine yönelik taarruzlara sempati duymuyordu.
Paine'in Büyük Eserleri
Thomas Paine'in en önemli eserleri şunlardır (neşir tarihleri parantez içinde belirtilmiştir):
Common Sense (Sağduyu) (1776)
Rights of Man (İnsan Hakları), bölüm 1 (1791)
Rights of Man, bölüm 2 (1792)
Age of Reason (Akıl Çağı), bölüm 1 (1794)
Age of Reason, bölüm 2 (1795)
Agrarian Justice (Zirai Adalet) (1796)
Vefat ve Mirası
Paine'in son yılları nispeten bilinmezlik içinde geçti. 8 Haziran 1809'da New York'ta öldü. Cenazesi, iki önemli devrime ilham veren bir adam için alışılmadık derecede mütevazı bir hadiseydi. Radikal düşünür William Cobbett, kalıntılarını çıkarıp bir abidevi anıtın parçası olarak İngiltere'ye taşımayı uhdesine aldığından, bu radikalin huzur içinde yatmasına bile izin verilmedi. Ne yazık ki Cobbett, Paine'in kalıntılarını bir şekilde kaybetmeyi başardı.
Paine'in mirası, Atlantik'in her iki yakasındaki ihtilalcilerce benimsenmesinin de açıkça gösterdiği gibi, yüksek eğitimli aydınlanmış filozofların olağan meşguliyetlerinden uzaklaşan ve bunun yerine Aydınlanma meselelerini, bugüne kadar göz ardı edilen bir nüfus kesimine, yani çalışan sınıfa doğrudan atıfta bulunarak ele alan ilk mütefekkirlerden biri olmasıdır. Tarihçi H. Chisick, Paine'in Aydınlanma düşüncesine olan benzersiz katkısını şöyle hülasa ediyor:
...onun sesi ayırt ediciliğini koruyor... işçi anlaşmazlıkları, değişken bir çalışma hayatı, bir meyhane münakaşası topluluğu ve aydınlanmış toplumun çeperlerinde çok sayıda kişinin kaderi olan öğretmen ve gazetecilik pozisyonları yoluyla siyasete giren münakaşasız zeki bir adamın hayat tecrübelerini aksettirir. Bu arka plandan ve kendi şahsiyetinin kaynaklarıyla Paine, hem kendi çağının bilgili insanlarına hem de nüfusun zanaatkar seviyelerine, ikincisinin büyük ölçüde dışlandığı hususlarda hitap edebildi. Onun muvaffakiyeti dikkate değerdir ve Aydınlanma fikrinin demokratik ve radikal hudutlarını belirler. (308)
