Elizabeth Dönemi Tiyatrosu

Kimi zaman İngiliz Rönesans tiyatrosu olarak da bilinen Elizabeth Dönemi tiyatrosu, İngiltere Kraliçesi I. Elizabeth'in (hükümdarlık dönemi M.S. 1558-1603) hükümdarlığı sırasında gelişen ve ardından gelen Stuart halefleri döneminde de varlığını sürdüren tiyatro oyunlarını içeren bir türdür. Elizabeth Dönemi tiyatrosu, turneye çıkan topluluklara mensup olan ve din içermeyen eğlenceli temalara dayanan serbest nazım oyunları sahneye koyan ilk profesyonel oyuncuların yetişmesine tanıklık etmiştir.

Bu amaçla inşa edilen ilk kalıcı tiyatro M.S. 1576'da Londra'da kuruldu ve diğerleri de bunu hızla devam ettirdi; böylece yalnızca eğlendirmek amacıyla tiyatro yapmak hızla gelişen bir sanayi haline dönüştü. Her gün oyun sergileyen tiyatrolar, turne zorunluluğu olmayan ve böylece her iki cinsiyetten gelen ve tüm toplumsal sınıflardan oluşan seyircilerini büyülemek amacıyla daha fazla zamana ve paraya yatırım yapabilecek kalıcı tiyatro topluluklarının ortaya çıkmasına neden oldu. O dönemin kuşkusuz en ünlü oyun yazarı, Londra'daki ünlü Globe Tiyatrosu'nda oyunları sahnelenen ve tarih, romantizm, intikam, cinayet, komedi ve trajedi gibi çok çeşitli temaları işleyen William Shakespeare idi (MS 1564-1616).

I. Elizabeth ve Sanat İlişkisi

Elizabeth Dönemi'nde genel olarak sanat alanında bir patlama yaşanmakla kalmayıp, İngiliz ve hatta dünya kültürüne belki de en kalıcı katkıda bulunan sanat dalı olan performans sanatları olmuştu. Kraliçe, kendisi de sıklıkla kraliyet ikametgahlarında sergilenen oyunların, performansların ve gösterilerin bir hayranıydı. Kraliçe I. Elizabeth, halkının hayrına yoğunlaşmak amacıyla özel hayatını feda eden Bakire Kraliçe görüntüsünü titizlikle koruyordu. Dolayısıyla tiyatro, kendi ihtişamını ve ailesi Tudorlar'ın şanını göstermek adına başvurduğu yöntemlerden yalnızca bir tanesiydi. Bu nedenle kraliçe sanatçılara ve oyun yazarlarına maddi destek sağlıyordu.

Elbette, tiyatroyu Elizabeth dönemindekiler keşfetmedi, zira tiyatro oyunları M.Ö. 6. yüzyılda antik Yunanlılar tarafından ortaya çıkarıldığından beri sahneleniyordu. Orta Çağ İngiltere'si ahlaki ve esrarengiz oyunlara sahne olmuş, hatta dini törenlerde ve tatillerde bile oyuncular tarafından sergilenen dramalar görülmüştü. Ayrıca maske takan sanatçıların şarkı söylediği, dans ettiği, şiir okuduğu, gösterişli kostümler giydiği ve renkli dekorların önünde durduğu bir tür pandomimci olan maskeli piyesler de bulunmaktaydı. Sonuç olarak, İngiltere'deki kentler müzisyenleri, cambaz ve soytarıları içeren halka açık gösterilere uzun süredir maddi destek sağlıyordu ve tiyatro popüler hale geldikten sonra bile bu gösteriler yapılmaya devam etti.

Bu halk sanatçıları, Elizabeth Dönemi'nde profesyonel bir eğlence topluluğuna dönüşmeye başladı. İlk profesyonel oyuncu topluluklarına kraliçe, soylular ve bu tür eğlenceler düzenleyecek maddi gücü olan herkes katkıda bulundu. Belki de İngiliz Reformasyon'u sayesinde artık dini konulardan tümüyle arındırılan ve resmi tatillerle ya da dini festivallerle bağlantısı olmayan tiyatro oyunları sahnelendi. Ancak seküler tiyatro oyunları beraberinde getirdiği yeni zorluklarla karşımıza çıktı ve popüler sanatın politika ve halk üzerindeki etkisi, M.S. 1559 yılında izinsiz tiyatro oyunlarının sahnelenmesini yasaklatan Kraliçe I. Elizabeth tarafından fark edildi. M.S. 1570'lerde dinsel içerikli oyun gösterileri de aynı şekilde yasaklandı. Tiyatro üzerindeki kraliyet denetimi, M.S. 1572 yılında yalnızca soyluların profesyonel oyuncu topluluklarına destek vermesine imkan verilmesiyle beraber sürmüştü. M.S. 1574'ten itibaren tüm topluluklar da lisans almak durumunda kaldı.

Bölücülük barındıran dini konulardan uzaklaştıkça yazarlar da başka temaları araştırmaya yöneldi ve bu konuda hayal güçlerinde pek sınır yoktu. Tarihsel konular, İngiliz milliyetçiliği duygusunun daha önce hiç olmadığı kadar geliştiği bir dönemde yeni oyun yazarları arasında bilhassa popülerdi. Bu durum, Yunan ve Roma antik çağına duyulan Hümanist ilgiyle birleşti. Elizabeth'in yerine geçen İngiltere Kralı I. James (hükümdarlık dönemi M.S. 1603-1625) döneminde de tiyatroya yönelik kraliyet desteği sürüp bu dönemde üç profesyonel aktör kumpanyası (diğer adıyla tiyatro kumpanyaları) mali açıdan desteklenmişti.

Profesyonel (Tiyatro) Oyuncular & Tiyatrolar

İlk profesyonel lisanslı (tiyatro) oyuncu topluluğu ise Elizabeth'in sarayının gözdesi 1. Leicester Kontu Robert Dudley'e (yaklaşık M.S. 1532-1588) aitti. 'Leicester'ın Adamları' adıyla bilinen bu topluluk M.S. 1574 yılında profesyonel lisans almış ve gösteriler düzenleyerek ülkedeki gösterişli binaları turlamıştı. Elbette aktörlerin kendilerini gösterebilecekleri uygun bir tiyatro sahnesine ihtiyaçları vardı ve böylece amaca yönelik yapılan ilk tiyatrolar kısa sürede hizmete girdi. M.S. 1576'da Londra, kendisi de bir aktör olan James Burbage (M.S. 1530-1597) tarafından kurulan ve kısaca Tiyatro adıyla bilinen amaca yönelik ve kalıcı ilk tiyatro binasına kavuştu (her ne kadar öncesinde M.S. 1567'de inşa edilen Red Lion (Londra Kentinin hemen dışında, Mile End diye yerleşim yerinde (modern Tower Hamlets semtinin bir parçası) bulunan Elizabeth Dönemi'ne ait bir tiyatro binası) gibi uyarlanan yapılarda geçici iskeleler bulunsa da). Holywell Sokağı'ndaki Shoreditch semtinde yer alan bu Tiyatro, merkezinde çatısı olmayan ahşap bir binaydı ve hem saray mensupları hem de halktan gelen seyircilere ev sahipliği yapıyordu. Bu Tiyatro o kadar büyük bir başarı elde etti ki, Curtain Tiyatro'sundan (Hewett Sokağı'nda bulunan Elizabeth döneminden kalma bir tiyatro salonu) başlayarak yeni tiyatro binaları inşa edilmeye başlanmıştı. Burbage, Londra'da bulunan ve kullanılmayan bir Dominikan manastırını dönüştürerek Blackfriars Tiyatrosu adıyla ikinci bir tiyatro daha açtı. Ayrıca Rose (M.S. 1587) ve Swan (M.S. 1595) gibi tiyatrolar da açılmıştı, çünkü Elizabeth'in soylu mensuplarını sarayda kalmaya ve başkentte oturmaya teşvik etmesi sayesinde hazır bir seyirci kitlesi oluşmuştu. Bu modaya uyan başka kentler de kısa sürede tiyatrolara sahip oldular; Bath, Bristol, Norwich ve York bu konuda ilk akla gelen kentlerdi. Stuart krallarının yaşadığı döneme gelindiğinde, pek çok tiyatro her gün, genellikle öğleden sonraları, yeni bir eğlence izlemeyi uman kadın ve erkeklerden oluşan bilinçli bir seyirci kitlesine yönelik değişik bir performans sunuyordu. Tiyatrolar müdavimlerini eğlendirmek amacıyla çaba sarf ettiğinden, en popüler oyunlar bile her yıl yalnızca birkaç kez sahneleniyordu.

Dahası, tiyatrolar geliştikçe oyuncular ve oyun yazarları da soyluların sağladığı sponsor desteğinin getirdiği yükümlülüklerden ve kısıtlamalardan kurtuldular. Yine de, bilhassa M.S. 1599'dan sonra Thames Nehri'nin güney kıyısına taşınarak yeni bir ad verilen Globe Tiyatrosu dünyaca ünlü bir tiyatro haline geldi.

Globe Tiyatrosu M.S. 1599 yılında faaliyete başladı ve Burbage'ın oğulları ile Chamberlains'in Adamları adıyla bilinen profesyonel tiyatro topluluğunun bazı mensupları bu binanın sahibi oldu. Bu sahiplerden biri William Shakespeare idi ve o ile diğer oyuncular ve tiyatro yazarları tiyatrodan elde ettikleri gelirin yarısını paylaşırken, kalan yarısı da yardımcı oyunculara, müzisyenlere, kostümlere ve bakım masraflarına harcanıyordu. Bu durumda, tiyatroların kurulmasıyla, daha önce turneye çıkan oyuncuların artık daha sağlam bir finansal tabana kavuşması, böylece daha fazla sayıda tiyatro oyunu ortaya koymaları ve bunlara çok daha yüksek bir üretim değeri vermeleri anlamına geliyordu. Tiyatro toplulukları bünyesinde 12 ya da daha fazla kalıcı başrol oyuncusu ve çok sayıda yan rol oyuncusu, çocuk ve çırak barındırabiliyordu. Ayrıca kadroda müzisyenler, yazarlar, ressamlar ve müstensihler vardı.

William Shakespeare 1592 yılında Chamberlain'in Adamları'na katılarak Globe Tiyatrosu'nun daimi kadrosunda çalışan kişilerden biri oldu. Globe Tiyatrosu ahşaptan yapılmış, aşağı yukarı daire biçiminde ve merkezi göğü görecek şekilde tasarlanmıştı. Yüksekliği 12 metre (40 ft.) ve genişliği 24 metre (80 ft.) olan bu tiyatronun içerisinde yaklaşık 2.000 kişilik kapasiteye ulaşan üç katlı oturma yerleri bulunuyordu. Tiyatronun adı, çatısında bulunan ve Shakespeare'in meşhur "Bütün dünya bir sahnedir..." sözünün Latince karşılığını taşıyan yerküreden geliyordu. Globe'un kendi sahnesinin uzunluğu yaklaşık 12 metre olup dikdörtgen biçimindeydi ve üzerinde bulunan sazdan yapılmış bir çatıyla korunuyordu. Sahnede aynı anda yaklaşık 12 tiyatro oyuncusu performans sergileyebiliyordu. Sahnenin arkasında daha fazla seyircinin oturabileceği ya da oyunun önemli bir kısmında (örneğin; Romeo ve Juliet'te Juliet'in balkonu) kullanılabilecek bir bölüm vardı. Seyirciler, oyuncuların tellerle sarkıtılması ya da sahnenin zeminindeki bir gizli kapıdan görünüp kaybolmaları şeklindeki teknik hilelerle şaşırtılabiliyordu.

M.S. 17. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bazı önemli gelişmeler yaşanmıştı. Bu dönemde artık kadın rollerini kadınlar oynuyordu (daha önce bu işi erkekler yapıyordu) ve genellikle içinde derinlik bulunan boyanmış geniş sahneler, sürgülü parmaklıklar yardımıyla sahnenin içinde ve dışında hareket ettiriliyordu. Diğer bir değişiklik ise artık tiyatro oyunlarının her gün aynı performansın tekrarlandığı uzun süreli gösterimlere dönüşmesiydi ki bu kısa süreli hafızaya sahip oyuncuların memnuniyetle karşıladığı bir gelişme olmalıydı. Artık tiyatro oyunlarının modeli belli olmuştu ve günümüze kadar da aynı şekilde devam edecekti.

William Shakespeare

William Shakespeare her dilde tanınan en meşhur yazarlardan biri haline gelmiştir. M.S. 1564 yılında Stratford-upon-Avon (İngiltere'nin iç kesimlerinde bulunan Warwickshire bölgesinde bir kent) adında bir yerde dünyaya gelen William, ancak 1592 yılında tiyatro çevrelerinde tanınmaya başlamıştı. Bundan iki yıl sonra Chamberlain'in Adamları'na katılarak yukarıda da belirtildiği üzere Globe Tiyatrosu'nun daimi kadrosunun önemli bir üyesi haline geldi ve bu pozisyonda yazarlık kariyeri boyunca görev yaptı. William her yıl ortalama iki tiyatro oyunu yazarak toplamda 37 oyun üretti. Günümüze ulaşan özgün el yazmaları olmadığından Shakespeare'in eserlerinin tarihini belirlemek problemli bir durumdur ve bu nedenle tarihçiler oyunların içeriklerine ve başka belgeye dayalı kanıtlara başvurmuşlardır. Bu tiyatro oyunları genellikle dörde ayrılır ve bu gruplar genel olarak Elizabeth Dönemi tiyatrosunun geniş yelpazesini gözler önüne serer. Bu kategorilere şunlar örnek verilebilir: komedyalar, romantizmler, tarihi oyunlar ve tragedyalar. Dönemin pek çok oyunu gibi bu eserler de sözcük oyunlarıyla ve güncel siyasete yapılan şaka içerikli göndermelerle beraber içinde aşk öyküleri, intikamın ve cinayetin yer aldığı karanlık işler, geçmiş olaylar, tarihi kurgu ve bol miktarda şovenizmi (aşırı milliyetçilik) barındırmaktadır.

Genellikle Shakespeare'in ilk eseri olarak bilinen VI. Henry Bölüm I, M.S. 1589 civarında yazılmış olup, Shakespeare'in en popüler oyunları arasında yer alır. En sevilen eserleri arasında Yunan kahraman Theseus ile Amazon Hippolyte'nin evliliğini konu alan Bir Yaz Gecesi Rüyası, (yaklaşık M.S. 1596) kralın M.S. 1415'te Agincourt Muharebesi'nde yaptığı heyecan verici konuşmanın kurgusal bir uyarlamasını barındıran V. Henry (M.S. 1599), aynı adı taşıyan Danimarkalı prensin zalim amcasından aldığı intikamı anlatan Hamlet (yaklaşık M.S. 1601) ve bir cinayet furyasına kapıldıktan sonra deliliğe doğru giden İskoç kralının adıyla yazılan Makbet (M.S 1606) yer almaktadır.

Öbür Tiyatro (Oyun) Yazarları ve Oyuncuları

Stuart kralları döneminde, başlangıçta hep performans amaçlı yazılmış olmalarına rağmen, oyun metinlerini basmak hem modaya uygun başlamış hem de kazançlı olmuştu. Her ne kadar o dönemde üretilen oyunların yalnızca küçük bir kısmını kapsasa da, M.S. 16. ve 17. yüzyıllara dayanan günümüze yaklaşık 800 oyun metni ulaşabilmiştir. Shakespeare'den hemen sonra en meşhur Elizabeth Dönemi oyun yazarı olan Christopher Marlowe'dur (M.S. 1564-1593). M.S. 1587 yılında ilk eseri olan Tamburlaine the Great adlı oyun sahnelenmiştir. Bu tiyatro oyunu çok büyük bir sükse yapmış ve Orta Asya'daki Timur İmparatorluğu'nun (M.S. 1370-1507) kurucusu olan Timur'un destansı öyküsünü anlatmıştır. Bunu Dido'nun Trajedisi, Kartaca Kraliçesi Dido gibi diğer oyunlar takip ederken, dönemin pek çok oyun yazarı ve şairinde olduğu gibi Marlowe da içmeye düşkündü ve bir tavernada çıkan arbedede hayatını kaybetmiş olup aynı zamanda hükümete çalışan bir casus olduğundan, bazıları onun ölüm sebebinin aslında bir suikast olduğunu öne sürmüştür.

Bu dönemin yaşayan üçüncü büyük oyun yazarı Ben Jonson idi (M.S. 1572-1637). Kariyerinin başlarında duvar ustası çıraklığından kaçan Jonson'ın ilk tiyatro oyunu Isle of Dogs (M.S. 1597) başarıyla sahnelendi fakat bu oyunun isyana teşvik ettiğini savunan yetkililerle başı belaya girmişti. Kısa bir süre hapiste kalan Jonson, bir tartışma esnasında bir oyuncuyu öldürmesinden sonra kendisini yeniden hapishanede buldu. Jonson ikinci kez hapisten çıktıktan sonra kendini başarılı olduğu konulara yoğunlaşıp pek çoğu Globe Tiyatrosu'nda sahnelenen bir dizi sevilen tiyatro oyunu kaleme almıştı. Jonson'ın diğer eserleri arasında şiir, maskeli balo ve büyük bir edebi eleştiri külliyatı yer alıyordu.

Elbette, başarılı tiyatro oyuncuları da bu yeni tarzda kendilerine bir yer edindiler. Bunlardan en meşhuru, aynı zamanda bir saray soytarısı olan ve I. Elizabeth'i yaptığı şakalarla gülmekten kırıp geçiren Richard Tarlton (ölümü M.S. 1588) idi. Oldukça marifetli olan Tarlton, Kraliçe'nin Adamları adlı kumpanyanın kurucularından biri olup en sevileni Yedi Ölümcül Günah (M.S. 1585) olmak üzere pek çok sayıda başarılı oyuna imzasını atmıştı. Bu oyunda Tarlton'ın en meşhur karakteri, bol pantolonlu ve elinde büyük bir sopa taşıyan ufak tefek bir adam olan Chaplinesque (Charlie Chaplin'i andıran ve sessiz film döneminin İngiliz komedi oyuncusu, yapımcı, yazar, besteci ve film yönetmeni Sır Charles Spencer 'Charlie' Chaplin (1889-1977)) idi.

Tiyatro Oyunları ile Karşılaşılan Zorluklar & Geçmişten Günümüze Taşınan İzler

Yeni tiyatronun eleştirmenleri de yok değildi. Elizabeth Dönemi toplumunda M.S. 1590'lardan itibaren giderek öne çıkan Püritenler, tiyatro oyunu gibi anlamsız gösterilere tepki gösteriyorlardı. Bu oyunların konularının - bilhassa intikam, cinayet ve romantizm içerikli olay örgülerinin - halk tabakasına hitap etmediğini ve bazı günümüz eleştirmenlerinin şiddete dayalı sinemayı savundukları gibi bu tür oyunların da halkın zihinlerini yozlaştırabileceğini öne sürüyorlardı. Buna ek olarak, Püritenler tiyatroları yalnızca toplumun avare, ahlaksız ve suça bulaşmış kesimlerinin toplandıkları tamamıyla sakıncalı yerler olarak görüyorlardı.

Yerel sakinler, böyle bir yerde yaşanan gürültü ve alt tabakaya yönelik çağrışımlar nedeniyle genellikle kendi semtlerinde bir tiyatro olmasından rahatsız oluyorlardı; Tiyatro'nun Globe Tiyatrosu'na taşınmasının nedenlerinden biri de buydu. Hatta bazı işyeri sahipleri, çalışanlarının genelde gündüz ve böylece çalışma saatlerinde sergilenen tiyatro oyunlarını seyretmeye gitmeleri sebebiyle tiyatrolardan hoşnut değillerdi. Bu durum, belediye başkanlarına dilekçe gönderilmesine ve onların da Parlamento üyelerine başvurarak tiyatro oyunlarının kısıtlanmasına yönelik lobi faaliyetlerinde bulunmalarına yol açmıştı. Bu aynı zamanda ilk tiyatroların neden belediye başkanlarının doğrudan yetki alanından uzak olan kent banliyölerinde inşa edildiklerini de açıklamaktadır. Tiyatro oyunu gayet ucuz (bilet başına 1 penny'den başlıyor, bugün yaklaşık 1 doların yüzde birine eşit) ve çok popülerdi, bu yüzden de MS 17. yüzyılın ortalarında Püritenler güç kazanıp M.S. 1642'den itibaren halka açık tüm toplanma yerlerini geçici süreliğine kapattıklarında bile engellenmesi oldukça zor oldu. M.S. 1660 yılında monarşi yanlılarının yeniden iktidara gelmesiyle beraber tiyatrolar tekrar faaliyete geçti ve tiyatro kumpanyaları derhal yenilenmeye başlandı.

Karşılaşılan bir diğer zorluk da toplum sağlığıyla alakalıydı. M.S. 1592'de yeni bir Kara Ölüm veba salgını Londra'yı vurduğunda, tüm tiyatrolar bir yıl süreyle kapatılmıştı. Pek çok belediye başkanı halkın bir araya gelmesini engellemeye çalıştı ve hatta yeni bir veba salgını durumunda tiyatroların sahneye çıkmaması için kumpanyalara para ödedi. Ahşaptan yapılan tiyatrolar yıkıcı yangınlardan da zarar görebiliyordu. Örneğin Globe Tiyatrosu, M.S. 1614 yılında bir gösteri sırasında çarpıcı bir etki yaratmak amacıyla atılan bir top mermisinin sazlardan yapılmış çatıyı ateşe vermesiyle yeniden inşa edilmek durumunda kalınmıştı.

Bu tehlikelere karşın Elizabeth Dönemi tiyatrosu, İngiltere'nin hem sevilen hem de edebi kültüründe önemli ve kalıcı bir yere oturtmuş görünmektedir. Örneğin, M.S. 1623 gibi erken bir tarihte William Shakespeare'in 36 eseri Birinci Folyo'da bir araya getirilmiştir. Bu eserlerin M.S. 17. yüzyıl boyunca yeni basımları yapılacak ve M.S. 1709'da ilk kez gözden geçirilmiş bir koleksiyon yayımlanacaktır. Kuşkusuz Shakespeare dünya çapında okunmaya devam etmekte ve eserleri günümüz film yapımcılarının ilgisini çekmeyi başarmaktadır. Yazar Ben Johnson'ın Birinci Folyo'ya yazdığı önsözde belirttiği gibi, Elizabeth Dönemi tiyatrosunun yıldızı "bir çağın değil, tüm zamanların yıldızıydı" (Wagner, 275).