Parmenides

Elealı Parmenides (M.Ö. 485) Güney İtalya'daki Elea kolonisinden çıkmış bir Yunan filozoftur. M.Ö. 6. yüzyılda Miletli Thales (M.Ö. 585) ile birlikte Yunanistan'da felsefi sorgulamayı başlatan Sokrates öncesi filozofların en önemlilerinden biri olarak kabul edilir.

Gerçekliğin katı bir Monistik anlayışını öğreten Eleatik felsefe okulunun kurucusu olarak bilinir. Felsefi Monizm, tüm algılanabilir dünyanın tek, temel, öz ve varlıktan oluştuğu, yaratılmamış ve yok edilemez olduğu inancıdır. Antik dönem yazarı Diogenes Laertios'a (MS 180-240) göre Parmenides, bazılarının Eleatik Okul'un kurucusu olduğunu iddia ettiği Kolophonlu Ksenofanes'in (MÖ 570-c.478) öğrencisidir ve Ksenofanes'in öğretisinde ustalaştıktan sonra kendi vizyonunun peşinden gitmek üzere okuldan ayrılmıştır.

Ksenofanes'in öğrencisi olması muhtemeldir zira Parmenides'in çalışmalarında yaşlı filozofun öğretilerinin izleri görülebilir; her ikisi de hayatta kişinin anladığını sandığı şeylerin, özellikle de tanrıların anlaşılması konusunda, olanın göründüğünden oldukça farklı olabileceğini ileri sürmüştür.

Ksenofanes'in hiçbir şekilde insana benzemeyen tek bir tanrı konusundaki ısrarı, Parmenides'in tüm gerçekliği kapsayan tek bir öz iddiasının temelini oluşturmuş gibi görünmektedir. Parmenides, her şeyin sürekli hareket halinde olduğunu ve ''İlk Neden''in - yaşamın temel 'maddesi'nin - değişimin kendisi olduğunu iddia eden Heraklitos'un (M.Ö. 500 civarı) genç bir çağdaşıydı. Parmenides'in düşüncesi, hiçbir şeyin hareket etmediğini, değişimin imkânsız olduğunu ve insan duyu algısının ''Hakikat''i kavramak için güvenilmez olduğunu iddia etmesi bakımından Heraklitos'unkinden pek de farklı olamazdı.

Parmenides'in, öğrencisi Elealı Zenon (M.Ö. 465 civarı) tarafından savunulan ve Samoslu Melissus (M.Ö. 5. yüzyıl) tarafından açıklığa kavuşturulan ve geliştirilen felsefesi, eserleri Batı felsefesinin temelini oluşturan Platon (M.Ö. 428/427-348/347) ve öğrencisi Aristoteles'in (M.Ö. 384-322) sonraki felsefelerine de katkıda bulunacaktı. Parmenides'in eserinin temel görüşü, değişimin bir yanılsama olduğunu -görünüşler değişir ama öz değişmez- ve bu görüşün daha sonra Platon'un İdealar teorisi'ne yansıyarak gözlemlenebilir dünyanın yalnızca daha üstün, daha gerçek bir gerçekliğin yansıması olduğunu iddia etmekteydi.

Değişmez Varlığın Filozofu

Parmenides'e göre, "Olan bir yol ve olmayan bir yol vardır" (bir olgu ya da hakikat yolu ve bir de şeyler hakkında fikir yolu) ve kişi hayatın doğasını anlamak için "olan" yolu anlamalıdır. Değişmez Varlığın Filozofu olarak bilinen Parmenides'in ebedi, tek bir ''Hakikat'' konusundaki ısrarı ve görecelilik ile değişebilirliği reddetmesi genç filozof Platon'u ve onun aracılığıyla Aristoteles'i büyük ölçüde etkileyecektir, ancak Aristoteles Parmenides'in ''Hakikat''ini ustasından oldukça farklı yorumlayacak ve uhrevi, kanıtlanamaz, daha yüce bir alem kavramını reddedecektir.

Platon, Parmenides ve öğrencisi Zenon'nun Atina'ya gelip genç Sokrates'e felsefi bilgeliği öğrettikleri bir diyaloğu yaşlı filozof Parmenides'e ithaf etmiştir. Bu, Parmenides'in düşüncesine büyük bir saygı duruşudur, zira Platon çoğu diyalogunda Sokrates'i kimseden talimat almaya ihtiyacı olmayan bilge bir sorgulayıcı olarak sunar. Parmenides Sokrates'in eski bir çağdaşı olsa da, iki ismin karşılaşmış olduğu şüphelidir ve Platon'un diyaloğu, felsefesini tasvir etmede doğru olsa da, filozofun idealize edilmiş bir anlatımı olarak kabul edilir.

Zenon'nun Savunması

Elealı Zenon, Parmenides'in en ünlü öğrencisiydi ve değişimin - ve hatta hareketin - kişinin kendisinin ve evrenin doğasını bilmek için göz ardı etmesi gereken yanılsamalar olduğu iddiasını savunmak için kırk kadar tezat yazmıştı. Zenon'nun çalışması Parmenides'in ifadelerini açıklığa kavuşturmayı ve savunmayı amaçlıyordu:

Olandan başka bir şey yoktur ve olmayacaktır, çünkü gerçekten de ''Kader' onu bütün ve değişmez kalması için zincirlemiştir. Bu nedenle, ölümlülerin doğru olduklarına inanarak kurdukları şeyler yalnızca birer isimden ibaret olacaktır: "'var olmak ve yok olmak', 'olmak ve olmamak', 'yer değiştirmek'... (Robinson, 116)

Başka bir deyişle, Parmenides'e göre, kişi içinde yaşadığı dünyanın çokluklardan oluştuğunu düşünebilir ama gerçekte bu ''Tek''tir. Örneğin bir kişi yaşlandıkça değiştiğini düşünebilir, ancak bu sadece kişinin dış görünüşüdür, özü değil. Kişinin özü tüm ''Evren''in ve içindeki diğer tüm canlıların bir parçasıdır. Hiçbir şey doğası gereği kayda değer bir şekilde değişemez çünkü gerçekliğin özü değişmezdir ve 'hiçlik' kavranamaz.

Hiçbir Şey Yoktan Var Edilemez

Görünüşe göre Parmenides'in iddialarının okuyucuları tarafından anlaşılması zordu ve Zenon'nun matematiksel paradokslarını gerektiriyordu. Ancak Parmenides'in temel iddiası basitçe hiçbir şeyin yoktan var olamayacağı, varlığın her zaman var olması gerektiği ve gerçekliğin tekdüze, bozulmamış ve bozulamaz olduğuydu. Parmenides şöyle yazmaktadır:

Size anlatılacak bir tek yol kaldı: varlığın var olduğu. Ve bu yolda varlığın başlangıcı olmadığına ve yok edilemez olduğuna dair pek çok kanıt vardır; evrenseldir, tek başınadır, hareketsizdir ve sonu yoktur; ne var olmuştur ne de var olacaktır, çünkü şimdi hepsi bir arada, tek ve süreklidir. Onun hangi oluşumunu arayacaksınız? Neyden ve nasıl büyüdüğünü mü? Onun yokluktan geldiğini söylemenize ya da düşünmenize izin vermeyeceğim; çünkü yokluğun var olduğunu düşünmek ya da söylemek imkânsızdır. O halde onu harekete geçiren ne olabilirdi ki daha önce değil de daha sonra varlık olmayandan ortaya çıksın? Öyleyse varlığın ya mutlak olarak var olması ya da var olmaması zorunludur. Argümanın gücü, varlığın kendisinden başka herhangi bir şeyin varlıktan kaynaklanmasına da izin vermez. Bu nedenle yargı, oluşa ya da yok oluşa izin vermek için zincirlerini gevşetmez, ama varlığı sağlam tutar. (Fairbanks, 93)

Olmak ve Olmamak

Basitçe ifade etmek gerekirse, argümanı şudur: 'bir şey' 'hiçlik'ten gelemeyeceğine göre, algılanabilir dünyayı yaratmak için her zaman var olmuş olmalıdır. O halde, kişinin algıladığı bu dünya tek bir özden - kendisinden geldiği aynı özden - oluşur ve içinde yaşayanlar da bu aynı öz birliğini paylaşırlar. Dolayısıyla, bir kişinin 'hiçlikten' meydana geldiği ya da öldüğü ve başka bir yere gittiği düşünülüyorsa, bu algıların her ikisi de yanlış olmalıdır çünkü şimdi olan hiçbir zaman 'olmayan' ve 'olmamış' değildir.

Bu bağlamda Parmenides, ruhun ölümsüz olduğunu ve reenkarnasyon yoluyla tekrar tekrar algılanabilir dünyaya döndüğünü iddia eden önceki filozof Pisagor'un (MÖ 571-c.497) fikirlerini geliştiriyor olmalıdır. Bununla birlikte, eğer öyleyse, Parmenides çoğulluğa yalnızca izin vermekle kalmayıp ona bağlı olan Pisagorcu düşünceden radikal bir şekilde uzaklaşmıştır. Pisagor'a göre değişim yaşamda yalnızca mümkün değil, aynı zamanda yaşamın yaşam olabilmesi için de gereklidir. Parmenides ve Eleatik Okul'daki öğrencileri (muhtemelen Samoslu Melissus da dahil olmak üzere) için böyle bir iddia, gerçeği ortaya çıkarma konusunda asla güvenilemeyecek olan duyulara inancın kanıtı olacaktır.

Sonuç

Her şeyin ''Tek'' ve değişmez olduğuna dair Eleatik iddia, sonraki filozoflar ve düşünce okulları üzerinde önemli bir etki yaratmıştır. Parmenides diyaloğuna ek olarak ''the Sophist and the Statesman'' diyaloglarında da Eleatik kavramları ele alan Platon'un yanı sıra, ünlü Sofist Gorgias (M.Ö. 427) da "gerçek bilgi"nin bilinemeyeceğini ve dünyada "bilgi" olarak geçen şeyin sadece kanaat olduğunu iddia ederken eserinde Eleatik akıl yürütme ve Eleatik ilkeleri kullanmıştır. Kuşkucu felsefe ekolünün kurucusu olan Gorgias, Parmenides'in "olan ve olmayan bir yol", duyuların güvenilmezliği ve gerçekliğin değişmez doğası iddialarını, gözlemlenebilir olanın ''Hakikat'' olmadığı ve ''Hakikat'' olanın da gözlemlenebilir ya da aktarılabilir olmadığı anlamına gelecek şekilde ele almıştır.

Aristoteles de kendi felsefesini geliştirirken başta Metafizik olmak üzere Parmenides'in felsefesinden faydalanacaktır. Aristoteles'in evrendeki her şeyin ''İlk Neden''inin ''Hareket Etmeyen Hareket Ettirici'' (ya da Hareket Ettirmeyen) - her şeyi harekete geçiren ama kendisi hareket etmeyen güç - olduğu iddiası doğrudan Parmenides'in gerçekliğin özünde sabit ve değişmez olduğu iddiasına dayandırılabilir. Bu kavram da Leukippos ve Demokritos'un düşüncelerini etkileyecek ve büyük olasılıkla Parmenides'in düşüncesini açıklığa kavuşturan ve geliştiren Samoslu Melissus'un çalışmaları aracılığıyla atomik evren teorisini formüle etmelerine yol açacaktır.