Kobiety w Nowym Testamencie

Kobiety w Nowym Testamencie są w przeważającej części przedstawiane zgodnie z żydowskimi i greko-romańskimi schematami społecznych ról płci, gdzie wartość kobiety w społeczeństwie związana była z jej rolą w prokreacji. Niemniej w Ewangeliach, a zwłaszcza w listach Pawła, zdarzają się odstępstwa od takiego schematu.

Cztery Ewangelie (Marka, Mateusza, Łukasza i Jana) były napisane 40 - 70 lat po śmierci Jezusa. W związku z tym nasza wiedza o poglądach Jezusa na kobiety opiera się na tekstach przesączonych kulturowymi i religijnymi poglądami Ewangelistów. Podobnie jak i w przypadku kobiet w Starym Testamencie, Ewangeliści używali przykładów kobiet, aby krytykować utratę wiary lub brak przenikliwości u mężczyzn.

Jezus i Kobiety w Ewangeliach

Na początku poprzedniego wieku, wraz z rozwojem feminizmu i feministycznej teologii, popularne było nazywanie Jezusa feministą. Feminizm jest pojęciem modernistycznym, ale miano to zostało przyznane Jezusowi gdyż uznano, że on celowo włączył kobiety w swoje duszpasterstwo. Zważywszy na społeczno-kulturową rolę kobiet w świecie starożytnym, często pojawia się twierdzenie, że Jezus wyzwolił kobiety z opresji judaizmu i greko-romańskiej kultury.

W Ewangeliach nie ma kazań na temat statusu kobiet, ale jest kilka historii opowiadających o spotkaniach Jezusa z kobietami. Zwłaszcza w Ewangelii według św. Mateusza, Jezus był często oskarżany o siedzenie i jedzenie w towarzystwie “celników i grzeszników” (zawsze w takiej kombinacji, jak na przykład Mt, 9,10); zaznaczyć jednak trzeba, że oskarżenia te zawsze miały źródła w polemice przeciwników Jezusa. Tradycyjnie, określenie “grzesznicy” obejmowało też “grzesznice”, a to z kolei sugerowało prostytutki. W Ewangeliach wiele kobiet jest przedstawionych jako kontrast do mężczyzn; miały więcej zrozumienia dla tego kim był Jezus. Jezus w Ewangelii Mateusza twierdził, że prostytutki wejdą do nieba prędzej niż faryzeusze.

Św. Łukasz przedstawił historię prostytutki obmywającej stopy Jezusa, gdy ten został zaproszony na posiłek do domu faryzeusza. Kobieta ta namaściła stopy Jezusa olejkami i obmyła je swoimi łzami (Łk, 7, 36-50), co interpretowane jest jako część oczekiwanych rytuałów pogrzebowych związanych z nadchodzącą śmiercią Jezusa. Ta historia oferuje przypowieść o przebaczeniu darowanym nawet odrzuconym.

Wszyscy apostołowie wymienieni w Ewangeliach to mężczyźni, symbolizujący odrodzenie dwunastu plemion Izraela, ale kilka kobiet jest wspomnianych jako podróżujących z grupą i wspierających duszpasterstwo Jezusa.

A było z Nim Dwunastu oraz kilka kobiet, które zostały uwolnione od złych duchów i od chorób: Maria, zwana Magdaleną, którą opuściło siedem złych duchów; Joanna, żona Chuzy, rządcy Heroda; Zuzanna i wiele innych, które im usługiwały, [udzielając] ze swego mienia. (Łk, 8, 1-3)

Stwierdzenie “ze swego mienia” sugeruje, że te kobiety były z wyższych klas i miały dostęp do funduszy mężów lub dochodów z majątków ziemskich.

Ogólnie rzecz biorąc, Jezus wspiera ideę małżeństwa, nawiązując do Księgi Rodzaju.

Lecz na początku stworzenia Bóg stworzył ich jako mężczyznę i kobietę: dlatego opuści człowiek ojca swego i matkę i złączy się ze swoją żoną, i będą oboje jednym ciałem. A tak już nie są dwojgiem, lecz jednym ciałem. Co więc Bóg złączył, tego niech człowiek nie rozdziela». (Mk, 10, 6-9)

“Powiedział im: «Kto oddala swoją żonę, a bierze inną, popełnia względem niej cudzołóstwo. I jeśli żona opuści swego męża, a wyjdzie za innego, popełnia cudzołóstwo».” (Mk, 10, 11-12). Ewangelia pokazuje również Jezusa witającego dzieci, co może być interpretowane jako akceptacja małżeństwa.

Jair był przełożonym synagogi i ewidentnie wyznawcą Jezusa. Gdy córka Jaira była chora, jego przyjaciele posłali po Jezusa, ale dziewczynka umarła zanim Jezus dotarł na miejsce. Po przybyciu do Jaira, Jezus poinformował żałobników, że dziewczynka po prostu śpi. Podszedł do niej i powiedział “Talitha kum” co znaczy “Dziewczynko, mówię ci, wstań” po aramejsku (Mk, 5, 41). Ewangelia według św. Łukasza zawiera historię o wskrzeszeniu syna wdowy z Nain w trakcie jego pogrzebu. Nic nam nie wiadomo na temat samej wdowy, ale św. Łukasz oparł opis posługi na wzorach proroków Eliasza i Elizeusza, którzy spędziwszy czas z wdowami z Kanaanu, przywrócili ich synów do życia.

Kiedy Jezus podróżował do Tyru (Fenicja), lokalna kobieta błagała go aby uzdrowił jej córkę, która była opętana przez demona.

«Pozwól wpierw nasycić się dzieciom, bo niedobrze jest zabierać chleb dzieciom, a rzucać szczeniętom». Ona Mu odparła: «Tak, Panie, lecz i szczenięta pod stołem jedzą okruszyny po dzieciach». On jej rzekł: «Przez wzgląd na te słowa idź; zły duch opuścił twoją córkę». (Mk, 7, 27-29)

Znaczenie tej historii kryje się w fakcie, że w tamtym czasie innowiercy (nie-Żydzi) zaczęli liczebnie górować nad żydowskimi uczniami Jezusa. Ta historia pokazuje, że sam Jezus zaaprobował szerzenie misji wśród innowierców.

Najbardziej popularną historią służącą analizie motywu wyzwolenia kobiet w Ewangelii jest historia kobiety cierpiącej na krwotok. Kobieta, która “od dwunastu lat cierpiała na upływ krwi”, dotknęła płaszcza Jezusa i została uzdrowiona (Mk, 5, 24-34). Kobiety były rytualnie nieczyste przez siedem dni w cyklu menstruacji; poród wymagał trzydziestodniowej oczyszczającej separacji. Te reguły czystości określały zasady według których jednostka mogła wejść do świątyni - miejsca świętego. Nieczystość wiązała się z pozostawaniem wyłącznie w sferze świeckiej przez określony czas. Polemicznie, ta historia miała pokazać rozmiar opresji kobiet w judaizmie. Pamiętać trzeba jednak, że wszystkie kultury antyczne miały rytualne przepisy czystości.

Marie w Ewangeliach

W Ewangeliach spotykamy sporo kobiet o imieniu Maria. Wiąże się to z faktem, że imię Maria jest grecką wersją imienia Miriam czyli imienia, które nosiła siostra Mojżesza - popularny wzór kobiety do naśladowania. Mamy więc: Marię (Maryję), matkę Jezusa; Marię Magdalenę; Marię, matkę Jakuba i Józefa, również przedstawianą jako (Marię) Salome, matkę synów Zebedeusza; Marię, żonę Kleofasa; Marię z Betanii, siostrę Łazarza i Marty. Niektóre z tych kobiet mogą być tylko zidentyfikowane wyłącznie poprzez kontekst i umiejscowienie w narracji.

Maryja, Matka Jezusa

Najwcześniejsza wzmianka identyfikująca Maryję jako matkę Jezusa, pojawia się w Ewangelii św. Marka (około 70 r.n.e.), ale to u św. Mateusza (około 85 r.n.e.) i św. Łukasza (około 95 r.n.e.) znajdujemy historię narodzenia Jezusa. Obydwaj przedstawili motyw Ducha Świętego zstępującego na Maryję dziewicę i oboje twierdzili, że to wypełniło przepowiednię Proroków. Św. Łukasz wprowadził również zwiastowanie Maryi przez anioła Gabriela; historie zwiastowań w Księdze Rodzaju były używane, aby przedstawić Boską interwencję w historiach narodzin.

Historia narodzin Jezusa według św. Łukasza zaczęła się wraz z poczęciem Jana Chrzciciela. Używając motywu bezpłodnej kobiety, św. Łukasz przedstawił Elżbietę i Zachariasza jako starych i bezpłodnych. Anioł pojawił się przed Zachariaszem, gdy ten był w świątyni i powiedział mu, że Elżbieta urodzi syna, któremu mają dać na imię Jan. Św. Łukasz potem opisał historię wizyty kuzynki Maryi, w czasie której dzieciątko w łonie Elżbiety “poruszyło się z radości” (Łk, 1,44) słysząc matkę jego Pana; tę rodzinną koneksję znajdujemy tylko u św. Łukasza. U św. Jana, matka Jezusa odgrywa instrumentalną rolę w realizowaniu pierwszych cudów opisanych w Ewangeliach; to ona namówiła Jezusa, aby przemienił wodę w wino w czasie wesela w Kanie Galilejskiej.

Maria i Marta

Tak w Ewangelii według św. Łukasza jak i i św. Jana, znajdują się historie dwóch sióstr, Marii i Marty. U św. Łukasza, wydają się one mieszkać samodzielnie:

W dalszej ich drodze zaszedł do jednej wsi. Tam pewna niewiasta, imieniem Marta, przyjęła Go w swoim domu. Miała ona siostrę, imieniem Maria, która usiadłszy u nóg Pana, słuchała Jego słowa. Marta zaś uwijała się około rozmaitych posług. A stanąwszy przy Nim, rzekła: «Panie, czy Ci to obojętne, że moja siostra zostawiła mnie samą przy usługiwaniu? Powiedz jej, żeby mi pomogła». A Pan jej odpowiedział: «Marto, Marto, martwisz się i niepokoisz o wiele, a potrzeba [mało albo] tylko jednego. Maria obrała najlepszą cząstkę, której nie będzie pozbawiona». (Łk, 10, 38-42)

Św. Jan wydaje się znać tę historię oraz dodaje, że były one siostrami Łazarza, którego Jezus wskrzesił.

Urządzono tam dla Niego ucztę. Marta usługiwała, a Łazarz był jednym z zasiadających z Nim przy stole. Maria zaś wzięła funt szlachetnego, drogocennego olejku nardowego i namaściła Jezusowi stopy, a włosami swymi je otarła, a dom napełnił się wonią olejku. Na to rzekł Judasz Iskariota, jeden z Jego uczniów, ten, który Go miał wydać: «Czemu to nie sprzedano tego olejku za trzysta denarów i nie rozdano ich ubogim?» Powiedział zaś to nie dlatego, że dbał o biednych, ale ponieważ był złodziejem i mając trzos, wykradał to, co składano. Na to rzekł Jezus: «Zostaw ją! Przechowała to, aby [Mnie namaścić] na dzień mojego pogrzebu. Bo ubogich zawsze macie u siebie, Mnie zaś nie zawsze macie». (J, 12, 2-7)

Maria Magdalena

Według Ewangelii, kiedy apostołowie po aresztowaniu Jezusa, porzucili go i uciekli, kobiety pozostały lojalne, obserwując wydarzenia z dystansu. Wykaz tych kobiet jest bardzo różny, ale wspomniane są:

• Maria Magdalena,
• Maria, matka synów Zebedeusza,
• Maria, matka Jakuba Mniejszego (Młodszego) i Józefa,
• Salome

U św. Jana występują “Matka Jego i siostra Matki Jego, Maria, żona Kleofasa, i Maria Magdalena.” (J, 19, 25). Kobiety poszły do grobu w niedziele rano aby skończyć rytuały pogrzebowe (wcześniej szabat stanął na przeszkodzie). Tutaj też zestawienia się nie pokrywają: “Maria Magdalena, Maria, matka Jakuba, i Salome” (Mk, 16, 1); “Maria Magdalena i druga Maria” (Mt, 28, 1); “Maria Magdalena, Joanna i Maria, matka Jakuba; i inne z nimi” (Łk, 24, 10). U św. Jana natomiast występuje wyłącznie Maria Magdalena, której objawił się zmartwychwstały Jezus (J, 20, 11-18).

Na tych zestawieniach, przy wszystkich nieścisłościach dotyczących innych kobiet, Maria Magdalena konsekwentnie figuruje we wszystkich czterech Ewangeliach. Mimo 1400-letniej tradycji i upartym stereotypom powielanym przez Hollywood, Ewangelie nigdy nie wspomniały, że Maria Magdalena była prostytutką. Mimo, że nigdy nie została nazwana apostołem, greckie określenie “wyznawcy” sugeruje podobne znaczenie. To dopiero Papież Grzegorz I (590 - 604) powiązał osobę Marii Magdaleny z dwoma historiami z Ewangelii: historię o grzesznej kobiecie, która namaściła Jezusa i historię kobiety oskarżonej o cudzołóstwo. Historia kobiety, która miała być ukamienowana za cudzołóstwo (nie za prostytucję, bo prostytucja nie była przestępstwem w starożytnym rejonie Morza Śródziemnego), a którą Jezus uratował przed tłumem, znaleziona była dopiero w późniejszych manuskryptach św. Łukasza i Jana. W żadnym z tych dwóch manuskryptów, kobieta ta nie została nazwana i wschodnie Kościoły Ortodoksyjne odrzuciły teorię, że miała to być Maria Magdalena.

Kobiety we Wspólnotach św. Pawła

Szczegóły dotyczące ról i statusu kobiet we wczesnych wspólnotach chrześcijańskich można znaleźć w listach św. Pawła Apostoła (lata 50te i 60te naszej ery) i listach “deuterpaulina”. Św. Paweł nazwał kilka kobiet, zarówno Żydówek jak i poganek, i często opisywał ich wkład w pracę wspólnoty. Św. Paweł twierdził, że niektórzy z apostołów podróżowali z żonami. Wiele wspomnianych imion to imiona greckie, ale to niekoniecznie świadczy o pochodzeniu tych kobiet; wiele Żydów mieszkających w miastach imperium rzymskiego miało greckie imiona.

Kobiety podróżowały z mężami lub braćmi i często pracowały w parach; Persyda, Julia, siostra Nereusza, Maria (Rz, 16). Według tłumaczenia Biblii poznańskiej, nazwana w tym samym liście Junia była kobietą-apostołem i była uwięziona za swoją wiarę choć nie znamy szczegółów. Biblia Tysiąclecia używa w tym fragmencie męskiego imienia Junias.

Chrześcijanie spotykali się w domach, nie w budynkach kościelnych i wygląda na to, że wiele z kobiet nazwanych w listach Pawła, miało wystarczająco duże domy, aby gościć takie spotkania. Pozycja głowy gospodarstwa domowego była najlepszym sposobem na uzyskanie dostępu do sprawowania roli przywódczej. Na przykład, św. Paweł wychwalał Febe za jej gościnność udzielonej wspólnocie z Kenchrach (koło Koryntu), nadając jej trzy tytuły: diaconos (diakon), siostra i prostatis (patronka bądź żeńska wersja dobroczyńcy). Św. Paweł chwalił również Chloe i jej ludzi, co sugeruje, że Chloe również zarządzała gospodarstwem domowym (1Kor, 1, 11).

Św. Paweł wierzył, że Chrystus powróci bardzo szybko i cały kosmos zostanie przemieniony. Oznaczałoby to, że wszystkie społeczne konwencje zostaną przewartościowane:”Nie ma już Żyda ani poganina, nie ma już niewolnika ani człowieka wolnego, nie ma już mężczyzny ani kobiety, wszyscy bowiem jesteście kimś jednym w Chrystusie Jezusie.” (Ga, 3, 28). Św. Paweł uczył swoje wspólnoty życia w taki sposób, jakby Królestwo Boże już istniało na Ziemi, co było najbardziej prawdopodobną przyczyną, dla której kobiety w jego wspólnotach były wywyższone.

Kobiety w Dziejach Apostolskich

Dzieje Apostolskie (napisane przez św. Łukasza), opowiadają historie o misjonarzach szerzących chrześcijaństwo w miastach Imperium Rzymskiego. Nazwane kobiety oddają charakter wkładu kobiet w ruch misyjny.

Św Łukasz napisał, że po wniebowstąpieniu Jezusa, jego wyznawcy poszli do sali na górze, gdzie “Wszyscy oni trwali jednomyślnie na modlitwie razem z niewiastami, z Maryją, Matką Jezusa, i z braćmi Jego”. (Dz, 1, 14). To zdanie sugeruje, że Maryja niezmiennie cieszyła się pozycją we wspólnocie, nawet po śmierci Jezusa.

Inną kobietą nazwaną w Dziejach Apostolskich jest Tabita Gazela, która ewidentnie prowadziła własną działalność, szyjąc tuniki, zwłaszcza dla biednych:

Mieszkała też w Jafie pewna uczennica imieniem Tabita, co znaczy Gazela. Czyniła ona dużo dobrego i dawała hojne jałmużny. Wtedy właśnie zachorowała i umarła. Obmyto ją i położono w izbie na piętrze. (Dz, 9, 36-37)

Uczniowie posłali po Piotra, który był w pobliżu, i który przyszedł i ją wskrzesił.

Inny fragment opisuje Lidię, poznaną kiedy św. Paweł był w Filippi:

W szabat wyszliśmy za bramę nad rzekę, gdzie – jak sądziliśmy – było miejsce modlitwy. i usiadłszy, rozmawialiśmy z kobietami, które się zeszły. Przysłuchiwała się nam też pewna „bojąca się Boga” kobieta z miasta Tiatyry, imieniem Lidia, która sprzedawała purpurę. Pan otworzył jej serce, tak że uważnie słuchała słów Pawła. Kiedy została ochrzczona razem ze swym domem, zwróciła się z prośbą: «Jeżeli uważacie mnie za wierną Panu, przyjdźcie do mego domu i zamieszkajcie w nim». i wymogła to na nas. (Dz, 16, 13-15)

Potem opuścił Ateny i przybył do Koryntu. Znalazł tam pewnego Żyda, imieniem Akwila, rodem z Pontu, który z żoną Pryscyllą przybył niedawno z Italii, ponieważ Klaudiusz wysiedlił z Rzymu wszystkich Żydów. Przyszedł do nich, a ponieważ znał to samo rzemiosło, zamieszkał u nich i pracował; zajmowali się wyrobem namiotów. (Dz, 18, 1-3)

Historia Pryscylli i Akwili jest jedną z tych rzadkich perełek w Nowym Testamencie, gdzie znajdujemy osoby i wydarzenia, które figurują w źródłach historycznych, poza Ewangeliami. Św. Paweł wspomina o nich w 1 Liście do Koryntian. Wygnanie Żydów z Rzymu jest opisane przez rzymskiego historyka Suetoniusa (69-122) w Życie Cezarów.

Zmieniające się Role Kobiet: Listy Pasterskie

1 i 2 List do Tymoteusza i List do Tytusa nazywane są zbiorowo Listami Pasterskimi. Zawierają informacje ważne dla kapłanów i liderów wspólnot chrześcijańskich. Pisane w imieniu św. Pawła, listy te są datowane na czas między 80 r.n.e i końcem pierwszego wieku naszej ery.

We wczesnych nauczaniach o przewartościowaniu konwencji społecznych, św. Paweł namawiał wdowy Koryntu, aby nie wychodziły ponownie za mąż, gdyż Królestwo Niebieskie miało nadejść wkrótce. Grecko-Rzymskie reguły społeczne natomiast tradycyjnie naciskały na wdowy, aby te wychodziły ponownie za mąż. Widząc drogę ucieczki przed tym społecznym obowiązkiem, kobiety prawdopodobnie wybierały przystąpienie do tych nowych wspólnot. Ponieważ według wszelkiego prawdopodobieństwa zamieszkiwały one w domu biskupa, spowodowało to skandal.

List do Tymoteusza wprowadził reguły dla wdów. Wdowy, które miały dzieci, miały być utrzymywane przez te dzieci. Żadna wdowa poniżej 60 roku życia nie miała być przyjęta. List stwierdza, że młodsze wdowy dbają tylko o ubranie, i siedzą i plotkują całe dnie. “Chcę zatem, żeby młodsze wychodziły za mąż, rodziły dzieci, były gospodyniami domu, żeby stronie przeciwnej nie dawały sposobności do rzucania potwarzy.” (1Tm, 5, 14) W tym samym czasie, pozycja chrześcijańskich kobiet została osłabiona:

Nauczać zaś kobiecie nie pozwalam ani też przewodzić nad mężem, lecz [chcę, by] trwała w cichości. Albowiem Adam został pierwszy ukształtowany, potem – Ewa. I nie Adam został zwiedziony, lecz zwiedziona kobieta popadła w przestępstwo. Zbawiona zaś zostanie przez rodzenie dzieci; [będą zbawione wszystkie], jeśli wytrwają w wierze i miłości, i uświęceniu – z umiarem. (1Tm, 2, 12-15)