Chrześcijaństwo

Chrześcijaństwo jest określane jako najpotężniejsza na świecie religia, mająca 2,8 miliarda wyznawców. Jest ono klasyfikowane jako jedna z trzech religii Abrahamowych lub monoteistycznych wywodząca się z tradycji zachodniej, podobnie jak judaizm oraz islam. Słowo 'chrześcijanin' wywodzi się od greckiego słowa 'christos', co odpowiada hebrajskiemu słowu 'mesjasz' ('namaszczony'). Osoby, podążające za naukami Jezusa z Nazaretu w I wieku n.e. w Izraelu oraz głoszące go przepowiedzianym mesjaszem proroków nazywano 'Christianoi', czyli 'wyznawcy Chrystusa.

Chrześcijaństwo łączyło zarazem wierzenia starożytnego judaizmu jak i aspekty dominującej kultury Cesarstwa Rzymskiego. Święte teksty zawarte w Biblii, składają się z dwóch części: Starego Testamentu, będącego odpowiednikiem żydowskich Pism (obecnie uznane za część Starego Testamentu), oraz Nowego Testamentu, obejmującego cztery Ewangelie, listy Pawła i Księgę Objawienia. Poniższy artykuł przedstawia początki idei, która ostatecznie stała się niezależną religią.

Realia starożytnego judaizmu

Starożytny judaizm łączył w sobie elementy pochodzące z innych kultur oraz ich religijne poglądy. Owi wyznawcy wierzyli, że niebo przedstawia boską moc, która ma bezpośredni wpływ na ludzkie życie. Przykazanie Boga nakazywało składanie ofiar (darów) jako oddawanie czci. Był to główny aspekt, który odróżniał starożytnych Izraelitów od ich sąsiadów. Hebrajczycy przejawiali wyraźne cechy tożsamości etnicznej: obrzezanie, przestrzeganie praw dotyczących diety oraz obchodzenie szabatu (wstrzymanie się od wszelkiej pracy w siódmy dzień tygodnia). Wierzono, że Mojżesz otrzymał bezpośrednio od Boga kodeks prawa, który miał ustanowić Izraelitów jako naród pod Prawem Mojżeszowym. Pod przywództwem króla Dawida i Salomona, który wybudował świątynie w Jerozolimie (w roku ok. 1000-920 p.n.e.), Hebrajczycy założyli królestwo w Kanaanie.

Przez wieki Hebrajczycy doświadczyli wielu klęsk. Imperium Asyryjskie podbiło i zniszczyło Północne Królestwo Izraela w roku 722 p.n.e., po czym nastąpiło zburzenie Jerozolimy i Świątyni przez Imperium Neo-Babilońskie w roku 587 p.n.e.. Prorocy Izraela (lub wyrocznie) usprawiedliwiali owe katastrofy, twierdząc, że Bóg ukarał Żydów za oddawanie czci innym bogom. Jednakże, głoszona była także wiadomość pełna nadziei, że w przyszłości Bóg interweniowałby jeszcze raz w dniach ostatecznych. W tamtym czasie Bóg wskrzesi Mesjasza z potomstwa króla Dawida, a niektórzy poganie (osoby nie będące wyznawcami religii Hebrajskiej) nawrócą się i zaczną oddawać cześć Bogu Izraela. Odbędzie się ostateczna bitwa między narodami a Izrael zostanie przywrócony do swojej dawnej świetności. Izrael będzie wtedy określany jako wzór do naśladowania wśród narodów dla reszty świata, wywyższając swojego Boga ponad wszystko inne.

Okupacje grecka i rzymska

W I wieku p.n.e. Izraelitami rządziło Imperium Seleucydów. Król Antioch IV Epifanes. (lata 175-164 p.n.e.) zakazał żydowskich zwyczajów oraz nakazał Żydom składanie ofiar greckim bogom. Pod przywództwem rodziny Hasmonejczyków Żydzi zorganizowali Powstanie Machabejskie i wygnali Seleucydów z kraju. Jak zapisano w Drugiej Księdze Machabejskiej, ich cierpienia wprowadziły do judaizmu dwa nowe pojęcia:

1. Koncepcja męczennika ("świadka") jako osoby, która ponosi śmierć za swoje wierzenia.
2. oraz , że wszyscy męczennicy zostaną bezzwłocznie wynagrodzeni wstąpieniem do królestwa niebieskiego.

Rzym podbił Judeę w roku 63 p.n.e.. Przeróżne żydowskie bractwa religijne, takie jak faryzeusze, saduceusze, esseńczycy i zeloci, miały odmienny stosunek do okupacji żydowskiej. Owe grupy miały to samo podejście do podstawowych tradycji, jednak różniły się w podejściu do nowego uciskającego oraz dominującej kultury Cesarstwa Rzymskiego.

W I wieku n.e. wielu pretendujących do roli Mesjasza próbowało wzniecić rebelię wśród tłumu podczas obchodzenia różnych świąt. Typową reakcją Rzymu było zgładzanie przywódcy oraz jak największej liczby jego zwolenników. Głoszenie o królestwie, niebędące Rzymem, stawiano na równi ze zdradą wobec narodu rzymskiego, za co groziło ukrzyżowanie.

Jezus z Nazaretu

Wędrowny kaznodzieja z Nazaretu, Jezus, stał się głównym celem zainteresowania różnych bractw żydowskich. Zbierały się one, aby słuchać kazań Jezusa w regionie Galilei. Zgodnie z prorokami Izraela, Jezus głosił, że nadejście królestwa niebieskiego jest nieuchronne, znaczy, że Bóg wkrótce osądzi wszystkich ludzi sprawiedliwie. Jezus wybrał dwunastu apostołów (uczniów) jako symbol dwunastu pokoleń Izraela. Według ewangelii (opowieści o Jezusie zapisane między rokiem 70 a 100 n.e.), stał się on sławny ze względu na dokonane cuda. Jego wyznawcy ogłosili go obiecanym Mesjaszem.

Ewangelie głoszą, że w czasie podróży do Jerozolimy podczas Święta Paschy Jezus stanął przed sądem Sanhedrynu (rady rządzącej w Jerozolimie) pod zarzutem głoszenia przeciwko praktykom Świątyni. Skazany, został przekazany rzymskiemu prokuratorowi, Poncjuszowi Piłatowi, który ukrzyżował go na podstawie twierdzenia Jezusa jakoby był on Królem Żydowskim. Proces i ukrzyżowanie Jezusa z Nazaretu stały się ostatecznie częścią liturgii chrześcijańskiej. Owe wydarzenia są odtwarzane co roku podczas Tygodnia Wielkanocnego.

Owe bractwo żydowskie wyróżniało się od innych ze względu na ich mesjańskie twierdzenia odnośnie Jezusa; pomimo, że został zabity, został on wskrzeszony z martwych w niedzielę, trzy dni po swojej śmierci. Według Świętego Łukasza, ciało Jezusa jak i jego dusza wstąpiły do nieba. To, co odróżniało owe bractwo żydowskie od innych, to ich nauczanie, że ci, którzy podążają za Jezusem, również będą uczestniczyć w zmartwychwstaniu zmarłych.

Ewangeliści także musieli zmierzyć się z faktem, że w czasach Jezusa na ziemi, owe królestwo nie zostało jeszcze w pełni ustanowione. Pierwsi wyznawcy sformułowali ideę znana jako paruzja ("drugie przyjście"), zgodnie z którą Jezus powróci na ziemię w przyszłości, i wtedy spełnią się wszystkie proroctwa proroków. Współcześni Chrześcijanie wciąż oczekują nadejścia Jezusa Chrystusa.

Misje wśród pogan

Zgodnie z Dziejami Apostolskimi 2, w dniu żydowskiego święta Zesłania Ducha Świętego, Duch Święty zstąpił na apostołów i obdarzył ich mocą, niosącą przesłanie Jezusa do innych miast jako misjonarze. Rytuałem przyjęcia był chrzest, obrzęd wodny, który symbolizował, nawrócenie się oraz zwrócenie się do Boga. Początki chrztu zostały zapoczątkowane przez Jana Chrzciciela, osobę żyjącą w tym samym czasie co Jezus.

Dla wczesnych misjonarzy chrześcijańskich było nie lada zaskoczeniem, że więcej pogan niż żydów chciało dołączyć do ich religii. W 49 roku n.e. w Jerozolimie odbyło się spotkanie określające czy owi poganie muszą w pierwszej kolejności nawrócić się na judaizm. Rada Apostolska określiła, że poganie nie mają obowiązku przyjmować oznaczników tożsamości etnicznej Żydów takich jak obrzezanie, zasady dotyczące diety czy szabat, jednak mają obowiązek zaprzestania jedzenia mięsa pochodzącego od dzikich zwierząt, jedzenia ofiarowanego innym bogom oraz przestrzegania żydowskich zasad dotyczących kazirodztwa.

Apostoł Paweł

Jako faryzeusz, Paweł początkowo sprzeciwiał się nowemu ruchowi. Jednak otrzymał on wizję Jezusa (teraz zwanego "Chrystusem"), który ogłosił mu, że ten będzie Jego apostołem ("heroldem") wśród pogan. Paweł podróżował do wschodnich miast Cesarstwa Rzymskiego, ogłaszając wszelkie znane mu tradycje związane z Chrystusem, oraz nawołując do całkowitego zniesienie bałwochwalstwa. Przez tysiące lat starożytne kultury utożsamiały religie jako coś otrzymane od bogów przekazywane z pokolenia na pokolenie. Paweł obalił owy system, twierdząc, że wiara (pistis, "wierność") w nauki Chrystusa jest jedynym niezbędnym warunkiem dla zbawienia (soter, "być zbawionym"). Listy Pawła Apostoła do pogan ukazują, że był on często aresztowany i więziony za owe nauczanie.

Paweł twierdził, że grzech Adama sprowadził na świat karę śmierci, jednak śmierć Chrystusa przyniosła życie wieczne. Chrystus pokutował za grzech Adama, "zakrywając," "przebaczając grzechy". Stosując analogie z sądów, Paweł nauczał, że wyznawcy zostali uniewinnieni ("odpuszczeni") od konieczności poniesienia kary za grzechy, jaką jest śmierć. Ojciec Kościoła, Augustyn z Hippony (lata 354-430), twierdził, że grzech pierworodny Adama i Ewy splamił pierwszego człowieka poprzez stosunek płciowy, który następnie został przekazany wszystkim ludziom. To wprowadziło chrześcijańską koncepcję ludzkiej seksualności jako grzechu i doprowadziło do przekonania, że nikt nie może być zbawiony bez chrztu.

Paweł głosił, że gdy Chrystus powróci na ziemie, jego wyznawcy zostaną przemienieni w ducha i dołączą do Chrystusa, aby przewodzić królestwem Bożym na ziemi. Z biegiem lat, gdy Chrystus jednak nie powrócił, owa koncepcja została dostosowana do przekonania, że wierzący którzy nadal ponoszą śmierć fizyczną na ziemi, będą uczestniczyć w życiu wiecznym w niebie.

Chrystus jako Bóg

Główną nowością w odniesieniu do judaizmu było kazanie Pawła (Drugi List do Filipian), że Chrystus był obecny przy stworzeniu świata i zstąpił z nieba jako manifestacja Boga w ludzkim ciele. W związku z tym Chrystus był teraz godzien czci, nosząc tytuł "Pan" i równy Bogu. Dla pogan ta idea wpasowała się w ich opowieści o ich własnych bogach, którzy podróżowali na ziemię w przebraniu, jednak dla wielu Żydów owa nauka była obraźliwa i bluźniercza.

Wielkie Powstanie Żydowskie w roku 66 n.e. doprowadziło do zniszczenia Jerozolimy i Świątyni przez rzymskiego wodza i przyszłego cesarza Tytusa w roku 70 n.e. To wydarzenie stało się hasłem mobilizującym chrześcijan przeciw Żydom, którzy nie przyjęli Jezusa jako Mesjasza; Bóg sprowadził na nich karę, używając Rzymu do zniszczenia ich systemu wierzeń.

Pionierskie nauki wczesnego chrześcijaństwa były prawdopodobnie głównymi bodźcami w rozprzestrzenianiu się owego ruchu w całym Cesarstwie. Wierzący schodzili się ze wszelkich prowincji, czy klas społecznych tworząc wspólne koncepcje religijne, jednocześnie nie będąc ze sobą związani pod względem geograficznym czy etnicznym. W II wieku n.e. chrześcijan można było spotkać w Brytanii (oraz Europie kontynentalnej) po Afrykę oraz Azje.

Prześladowanie Chrześcijan (lata 90-312 n.e.)

W starożytnym Rzymie istniały collegia, czyli grupy ludzi, którzy trudzili się tym samym fachem czy rzemiosłem oraz spotykali się wspólnie pod zwierzchnictwem określonego bóstwa. Jednakże taka grupa musiała mieć pozwolenie na spotkania od rzymskiego Senatu, czyli zgodę na zgromadzenia. Julius Cezar (lata 100-44 p.n.e.) przyznał Żydom prawo do zgromadzeń i zwolnił ich z rzymskich kultów państwowych, jednak chrześcijanie, ponieważ nie byli Żydami (nie byli obrzezani) nie mieli tego samego prawa.

W oparciu o greckie pojęcie apotheosis ("uznania za bóstwo"), August ( lata 27 p.n.e. do 14 n.e.) wprowadził kult cesarski, a począwszy od Juliusza Cezara. Zmarli cesarze byli postrzegani jako złączeni z bogami. Owy kult cesarski ewoluował w wyniesienie żyjących cesarzy jako odpowiedzialnych za dekrety bogów co było wykorzystywane jako propaganda w całym Cesarstwie Rzymskim. Chrześcijanie odmówili uczestnictwa. Rzym w odpowiedzi na rozwój chrześcijaństwa oskarżył owych wyznawców o ateizm, czyli "brak szacunku dla bogów". Rozgniewanie bogów zagrażało dobrobytowi Cesarstwa Rzymskiego, więc było to równoznaczne ze zdradą. Była to główna przyczyna, dla której chrześcijanie byli skazywani na śmierć na arenach, z hasłem "Chrześcijan na lwy". Przez kolejne 300 lat przywódcy chrześcijańscy nieustannie prosili cesarzy o przyznanie im takiego samego zwolnienia z kultów państwowych jak Żydom, jednak było im to odmawiane aż do roku 313 n.e.

Chrześcijanie przyjęli ten sam koncept co Machabeusze, twierdząc, że każdy, kto poniósł śmierć za swoją wiarę, natychmiast zostawał wzięty do nieba jako męczennik. Męczeństwo odpuszczało wszystkie grzechy. Późniejsza, znana literatura nazywana też martyrologią opisywała szczegóły ich męk. Jednak prześladowania odbywały się sporadycznie i ograniczały się do czasów kryzysu. Trzęsienia ziemi, plagi, inflacja, głód, susza i najazdy przy granicach doprowadziły do przekonania, że bogowie byli wściekli, a chrześcijanie stawali się wygodnym kozłem ofiarnym za takie katastrofy. Najbardziej surowe prześladowania miały miejsce za panowania cesarza Decjusza (rok 251 n.e.) i Dioklecjana (rok 302/303 n.e.).

Tworzenie Kościoła i Hierarchii Instytucjonalnej

W połowie II wieku królestwo Boże dalej nie nadeszło. Chrześcijanie wciąż wierzyli w powrót Chrystusa, jednak był on teraz odkładany na przyszłość. W międzyczasie zgromadzenia chrześcijańskie zostały zinstytucjonalizowane w wyborze przywódców oraz organizowane z myślą, że wierzący powinni żyć tak, jakby królestwo już istniało i znajdowało się ono w Kościele. (Greckie słowo ecclesia, czyli "zgromadzenie," ostatecznie zostało przetłumaczone jako "kościół"). Bardzo niewielu żydowskich chrześcijan pozostało w społecznościach chrześcijańskich. Przywódcami chrześcijańskimi byli wykształceni nawróceni z dominującej kultury.

Dzieła i poglądy Ojców Kościoła stały się dogmatem chrześcijańskim, akceptowanym zbiorem wierzeń dla tej grupy.

• Wybór duchowieństwa był wzorowany na poziomie administracyjnym rzymskiego rządu prowincjonalnego. Biskupi (nadzorcy diecezji) byli wybierani przez społeczności. Diakonowie byli wybierani, aby pomagać biskupom w podziale jałmużny. Diakonowie ostatecznie stawali się kapłanami. Duchowieństwo chrześcijańskie składało się zarówna z Diakonów jak i z kapłanów.
• Duch Boży – Duch Boży obdarzył Chrystusa zdolnością odpuszczania grzechów na ziemi. Pierwotnie owe prawo zostało przyznane Piotrowi a następnie pozostałym apostołom. To oni przekazywali Ducha Świętego tym których namaszczali. Tym samym, duchowieństwo chrześcijańskie otrzymało wyjątkową moc odpuszczania grzechów na ziemi.
• Filozofia chrześcijańska – Filozofowie podzielali przekonanie o istnieniu wyższego Boga, eterycznego pierwszego bytu, który narodził się we wszechświecie. Bóg wcielił koncepcje znaną jako "logos" (często tłumaczoną jako "słowo"), która stworzyła całą materię we wszechświecie. Chrześcijańscy pisarze twierdzili, że wyższym bogiem jest Bóg Izraela, który emanował Chrystusa w postaci logosu.
• Celibat dla duchowieństwa – Stosując analogie dyscypliny sportowej, ascetyczność czyli rezygnacja z przyjemności cielesnych stała się ważnym celem religii chrześcijańskiej społeczności. Duchowieństwo chrześcijańskie było zachęcane do pozostawania w celibacie i czystości cielesnej co wynosiło ich ponad społeczność jako żyjących męczenników, którzy poświęcili typowe życie dla dobra Kościoła.
• Ortodoksja/Herezja – Kolejną główną nowością były siostrzane pojęcia ortodoksji ("prawidłowa wiara") i herezji (z greckiego haeresis, szkoła filozoficzna). W połowie II wieku n.e. pojawiły się społeczności chrześcijańskie zgrupowane pod ogólnym określeniem "gnostycy". Gnostycy twierdzili, że posiadają tajemną wiedzę na temat natury Boga, wszechświata i Chrystusa. Ich idee podważały główne nauczanie chrześcijańskie, które głosiły, że zbawienie wynika z ukrzyżowania i zmartwychwstania ciała. Reakcją przeciwko gnostykom było stworzenie ogromnego zbioru literatury, w którym zestawiono prawidłowe przekonania, określane jako ortodoksję w przeciwieństwie do błędnych przekonań określanych jako herezja. Owe nauki stały się późniejszą podstawą chrześcijańskich wyznań wiary. Uznanie gnostyckich ewangelii za heretyczne doprowadziło do początku stopniowej kanonizacji tylko czterech ewangelii w Nowym Testamencie: Marka, Mateusza, Łukasza i Jana.
• Rozłam chrześcijaństwa od judaizmu – W roku 135 n.e. Żydzi zbuntowali się przeciwko Rzymowi. Gdy powstanie Bar-Kochby zakończyło się niepowodzeniem, przywódcy nie wiedzieli jak przekonać Rzym, że chrześcijanie są patriotycznymi obywatelami, którzy przestrzegają rzymskiego prawa. W swoich apelach o zakończenie prześladowań chrześcijan, owi przywódcy składali do cesarzy prośby o uznanie starożytności chrześcijan jako "verus Israel", prawdziwych Żydów z oryginalnego przymierza Bożego. Aby udowodnić starożytność chrześcijańską, zastosowano filozoficzny i literacki środek stylistyczny, alegorię, do żydowskich Pism Świętych. Testament Żydów i prorocy Izraela wskazywali na Chrystusa. Wszędzie tam, gdzie Bóg pojawił się w Piśmie Świętym, był on ukazany jako przed istniejący Chrystus.

Chrześcijaństwo stało się systemem religijnym, który nie był już związany z etnicznym judaizmem ani nie identyfikował się z żadną dominującą kulturą. Był on unikalnym systemem, zawierającym elementy obu tych tradycji.

Chrześcijaństwo w Cesarstwie Rzymskim

Życie wszystkich chrześcijan niespodziewanie się odmieniło w 312 roku n.e. Dążąc do osiągnięcia pozycji jedynego władcy Cesarstwa Rzymskiego, Konstantyn I (panujący w latach 306-337 n.e.) stoczył walkę z innym pretendentem do władzy w Cesarstwie Zachodnim, Maksencjuszem. Noc przed Bitwą na Moście Milwijskim w Rzymie, na Konstantyna spłynęła wizja w której ujrzał on znak krzyża lub dwie pierwsze litery imienia Chrystusa - chi/rho, pod którymi widniały słowa "en toutoi nika" ("w tym znaku zwyciężaj"). Pokonując Maksencjusza, Konstantyn przypisał zwycięstwo chrześcijańskiemu Bogu.

Edykt mediolański (rok 313 n.e.) w końcu przyznał chrześcijanom prawo do zgromadzeń. Nawrócenie się Konstantyna na chrześcijaństwo nie uczyniło Cesarstwa chrześcijańskim z dnia na dzień, ale uzyskało ono teraz prawny status. Konstantyn faworyzował chrześcijan, zwalniając duchowieństwo z podatków, powołując chrześcijan na urzędy, oraz zapewniając fundusze na budowę kościołów.

Podczas prześladowań Dioklecjana, niektórzy biskupi chrześcijańscy dopuścili się odstępstw od wiary, składając ofiary innym bogom. Debata w sprawie przebaczenia biskupom, którzy dopuścili się apostaty podzieliła kościoły, które zwróciły się do Konstantyna jako pośrednika. Aby promować jedność Cesarstwa, wydał politykę "wybacz i zapomnij". Został on oficjalną głową Kościoła jako najwyższy patron chrześcijaństwa. Przysposobił on poglądy Ojców Kościoła i wykorzystywał ten sam koncept, co Rzym podczas prześladowań chrześcijan: każdego, kto nie zgadzał się z jego chrześcijaństwem, uznawał za heretyka i winnego zdrady.

Synod w Nicei

Kiedy wyznawcy Jezusa zaczęli go czcić jako boga, chrześcijanie zmierzyli się z problemem powiązanym z ich twierdzeniem, że odziedziczyli żydowski monoteizm. Od samego początku chrześcijanie czcili Jezusa jako boga i udzielali chrztu "w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego" (Dydach 7:5). Na początku IV wieku prezbiter w kościele w Aleksandrii o imieniu Ariusz zaproponował, że jeśli wierzono, że Bóg stworzył wszystko we wszechświecie, to w pewnym momencie jako stwórca musiał także stworzyć Chrystusa. Owy pogląd określał Chrystusa jako istotę Bożą. W Aleksandrii i innych miastach z tego powodu wybuchły zamieszki. W 325 roku n.e. Konstantyn zwołał wielką konferencję w celu rozstrzygnięcia owego sporu i zaprosił 217 biskupów do miasta Nicei.

Po kilku dniach debat konferencja ustaliła, że Bóg i Chrystus są tożsami pod względem istoty (dzielą tę samą wieczną materię) i istnieli od samego początku czasu. Kiedy Bóg wcielił logos (jako Chrystus), stał się ujawniony w Jezusie na ziemi. Z tożsamością Chrystusa z Bogiem, chrześcijańskie dziedzictwo monoteizmu tradycyjnego judaizmu zostało zachowane. Obecnie jest ono zdefiniowane jako wiara w jednego Boga. Do powrotu Chrystusa, chrześcijański cesarz miałby pełnić jego rolę na ziemi. Jako zastępcy Chrystusa, portrety Konstantyna oraz jego następców przedstawiają aureole nad ich głowami.

W trakcje Synodu Konstantyn nakazał wszystkim biskupom stworzenie Nicejskiego wyznania wiary, kolejnej nowinki chrześcijańskiej. (Nazywa się to wyznaniem z łaciny od pierwszego słowa "Credo" oznaczającego "Wierzę"). W starożytności nie istniało pojęcie wyznania wiary, ponieważ nie było centralnego autorytetu, który by narzucał jednolitość. Jako głowa państwa i kościoła, Konstantyn nakazał każdemu chrześcijaninowi w co powinien wierzyć, aby nie popaść w grzech herezji.

Konstantyn nakazał rozpowszechnienie 50 kopii Ewangelii, co prawdopodobnie przyczyniło się do oficjalnego uznania tych, które stały się czterema kanonicznymi Ewangeliami. Niektóre społeczności chrześcijańskie przyjęły żydowski kalendarz księżycowy do obchodzenia Wielkanocy, podczas gdy inne społeczności wybierały odmienne daty. Konstantyn ustanowił oficjalną datę, zgodnie ze zwyczajem rzymskim: święto miało być obchodzone w pierwszą niedzielę po pierwszej pełni księżyca po równonocy wiosennej. Następnie uznał 25 grudnia (Boże Narodzenie) za datę narodzin Chrystusa, łącząc tradycje związane z rzymskim świętem Saturnaliów obchodzonym w grudniu.

Nie wszyscy biskupi byli zadowoleni z Nicejskiego wyznania wiary. W ciągu następnych wieków kilka soborów spotkało się, aby omówić szczegóły. Owa praktyka trwała przez całe średniowiecze jak i później. Teodozjusz I (lata 347-395 n.e.) jest pamiętany jako wielki obrońca ortodoksji. Wydał edykt w 381 roku, który oficjalnie zakończył rodzime kulty w starożytnym świecie. Teodozjusz zakazał Igrzysk Olimpijskich, poświęconych bogom w 396 roku n.e. Nie powróciły one aż do 1896 roku. Wszystkie rodzime świątynie i miejsca kultu zostały przekazane do zniszczenia lub przekształcone w kościoły. To właśnie wtedy chrześcijanie wymyślili termin "poganin" (pagianoi), negatywny wyraz określający tych, którzy jeszcze się nie nawrócili.

Monastycyzm i kult świętych

Monastycyzm wywodzi się z Egiptu z połowy III wieku n.e. Szybko stał się on ważną instytucją w społecznościach katolickich i wschodnio chrześcijańskich. Antoni z Egiptu (lata 251-356 n.e.) był pierwszym, który zrezygnował z tradycyjnych wygód życia na tym świecie na rzecz izolacji i całkowitego oddania Bogu. Gdy przeszedł na emeryturę żył w jaskini na pustyni oddając się modlitwie do końca swojego życia. Wkrótce za jego śladem poszli inni mężczyźni i kobiety, aby koniec swojego życia spędzić na pustyni. Ci odosobnieni, uznawani za "Ojców i Matek Pustyni," stali się wzorcami pobożności a ich styl życia ostatecznie zaowocował powstaniem zakonów monastycznych w średniowieczu.

Chrześcijanie zapożyczyli starożytne idee kultów bohaterów greckich oraz koncepcję relacji patron/klient. Kulty bohaterów były ustanawiane przez miasta, które twierdziły, że mają w posiadaniu groby bohaterów. Ludzie odbywali pielgrzymki do tych miejsc, prosząc owych bohaterów (teraz już zrównanych z bogami) o pośrednictwo i udzielanie błogosławieństw. Od początku w IV wieku n.e. groby wcześniejszych męczenników, określane jako święty punkt przecięcia między niebem a ziemią, stały się celem pielgrzymek. Chrześcijanie prosili zmarłego męczennika przez pieśni religijne i modlitwy. Zmarli męczennicy i zakonnicy stali się teraz patronami świętymi. Z kolei miasta i miejscowości, które posiadały groby męczenników, stały się znanymi miejscami pielgrzymek.

Aby usunąć podejrzenie o bałwochwalstwo w publicznych budynkach, które stały się później kościołami, chrześcijanie zaczęli ekshumować kości zmarłych męczenników i przenosić je do ścian budynków. Wierzono, że owe relikwie zawierały specjalną moc, która czyniła z budynku święte miejsce. Handel relikwiami (kościami i przedmiotami, które wcześniej były w kontakcie z męczennikami) stał się zjawiskiem rozpowszechnionym w całym imperium i nadal ma znaczenie w Kościele katolickim.

Wzrost instytucji papieża

Splądrowanie Rzymu w roku 410 n.e. przez Alaryka I, króla Wizygotów, rozpoczęło upadek Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego. W roku 450 n.e. Attyla, wódz Hunów, najechał Włochy, splądrował kilka miast a następnie udał się do Rzymu. Biskup Leon I (400-461 n.e.), znany również jako Leon Wielki negocjował z Attylą w celu oszczędzenia miasta. Jako biskup Rzymu, Leon I przejął odpowiedzialności świeckie, co dało początek instytucji Papieża. Leonowi został nadany tytuł "Patriarchy Zachodu", co było pierwszym użyciem tytułu "Papież" dla Leona. Słowo "papież" wywodzi się od greckiego słowa oznaczającego "ojciec". Uzasadnienie władzy papieża wywodziło się z prymatu Swiętego Piotra, wstecznie uznając Świętego Piotra za pierwszego papieża Rzymu.