Kobiety w Starym Testamencie

Współcześni wyznawcy Judaizmu i Chrześcijaństwa często sięgają do Biblii w poszukiwaniu przypowieści o kobietach, próbując zrozumieć rolę kobiet w starożytnym społeczeństwie i religii. Należy pamiętać jednak, że historie biblijne spisane zostały przez mężczyzn, a męska optyka, w sposób zrozumiały oferuje ograniczoną perspektywę na temat rzeczywistych odczuć i przemyśleń płci żeńskiej.

Wiele z tych historii zawiera prastare uprzedzenia, stereotypy i przesądy na temat kobiet, ale odnaleźć w nich można szeroki wachlarz poglądów, zarówno pozytywnych jak i negatywnych. Każda z tych przypowieści ma historyczny, ale i literacki kontekst, który wpływa na ich interpretację. W większości przypadków, przypowieści o kobietach są narzędziem do konfrontacji i krytyki zachowania mężczyzn, często w zaskakujący sposób.

Społeczna konstrukcja płci

Płeć biologiczna jest zdefiniowana za pomocą pierwszorzędnych cech biologicznych; płeć społeczna (gender) jest natomiast tworem kulturowym, opartym o specyficzne reguły i kodeks zachowania. Wszystkie starożytne społeczeństwa twierdziły, że ich kodeks zachowania pochodził od bogów, a dominującym tematem w konstrukcji płci społecznej była kwestia płodności; bez płodności bydła, zboża i ludzi, społeczeństwo by nie przetrwało. Pierwotnie ‘boskość’ i ‘boska moc’ przedstawiane były w parach - każdy bóg miał towarzyszącą mu boginię i ta boska formuła współpracy mężczyzny i kobiety miała być powielana na ziemi. W ten sposób ‘rodzina’ - związek mężczyzny i kobiety, w którym każda jednostka miała konkretne religijne i społeczne obowiązki przyczyniające się do przetrwania całej grupy - stała się podstawową komórką społeczną starożytnego świata.

Historycy często definiują starożytne kultury w kategoriach patriarchatu lub matriarchatu. Patriarchat jest systemem męskiego przywództwa, gdzie linie rodowe kontynuowane są przez męskich potomków. Matriarchat jest systemem prowadzonym zgodnie z linią rodową matki. Systemy te nie są jednak zamkniętymi kategoriami; często nachodziły one na siebie, na przykład gdy mężczyźni oddawali cześć bogini płodności.

Kobieta jako własność

Najłatwiejszym sposobem na przyjrzenie się starotestamentowym rolą kobiet i mężczyzn jest poprzez użycie analogii własności i prawa kontraktu. W momencie narodzin, kobieta stawała się własnością jej ojca, który we właściwym czasie aranżował dla niej kontrakt narzeczeński, a potem małżeński, w którym była ona przekazywana małżonkowi wraz z innymi posagowymi dobrami. Okres dojrzewania, między 12 a 16 rokiem życia, był czasem, w którym tak chłopcy jak i dziewczęta uznawani byli za gotowych do wstąpienia w dorosłość. Dla dziewczyn oznaczało to zawarcie związku małżeńskiego, podczas gdy chłopcy przeznaczali ten okres na szkolenie wojskowe. Wiek małżeński mężczyzn był różny; w zależności od kultury, rozpiętość sięgała od 18 do 30 lat. Ta znacząca różnica wiekowa między małżonkami jest przyczyną dla której w Biblii jest tak wiele przypowieści o wdowach.

Wówczas, tak jak i teraz, niektóre małżeństwa kończyły się porażką. W takim wypadku niezbędny był nowy kontrakt, który unieważniał kontrakt małżeński; kontrakt rozwodowy. Wśród przyczyn do rozwodu istotnymi były bezpłodność i renegocjacja partnerów małżeńskich wśród zmieniających się dynastii politycznych. Większość starożytnych kultur bardzo surowo karała zdrady małżeńskie. Zdrada oznaczała pogwałcenie własności prywatnej innego mężczyzny; w czasach bez testów DNA, ojcostwo i w konsekwencji utrzymanie czystej linii rodowej, musiały być bardzo surowo strzeżone. To prowadziło do chronienia i izolowania kobiet od innych mężczyzn. Zakrycie twarzy było wymagane, gdy kobiety poruszały się w przestrzeniach publicznych, jako środek zapobiegający potencjalnemu zainteresowaniu płci męskiej.

Stary Testament w dużej mierze oddaje charakter norm i reguł płci społecznych starożytnych społeczeństw, łącznie ze szczegółami kontraktów małżeństwa i rozwodu przedstawionych w prawie mojżeszowym. Założyciele państwa Izrael często przedstawieni są w parach, dokumentując role męskie i żeńskie: Adam i Ewa, Abraham i Sara, Izaak i Rebeka, Jakub i (jego dwie żony) Lea i Rachela. Pierwszym nakazem Boga w Księdze Rodzaju było: “Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, i napełniajcie ziemię (...)” (Rdz 1:28)

Typologia Kobiet Biblijnych

Typologia oznacza klasyfikację ludzi bądź wydarzeń, które często służą jako motywy, przenośnie lub metafory. Jednym z przykładów jest motyw kobiety bezpłodnej. Wiele kobiet biblijnych miało problem z płodnością, bądź z powodu wieku (Sara) lub medycznych (Rachela); bezpłodność nie była grzechem. Historie o kobietach bezpłodnych zawsze rozwijały się w sposób zaskakujący, przeciwstawiając się stereotypowym oczekiwaniom co do ich potencjalnego zakończenia. Z reguły dochodziło do zwiastowania zapowiadającego ciążę, do której miało dojść w efekcie boskiej interwencji. Zwiastowanie odbywało się według następującego schematu: narodzi się syn (zawsze syn), którego Bóg wyniesie ponad innych ludzi, aby spełnić boskie obietnice. Styl narracyjny zazwyczaj wprowadzał pewien konflikt, a potem jego rozwiązanie, podnosząc napięcie i ożywienie akcji. Kiedy Bóg obiecuje Abrahamowi, że zostanie ojcem narodów - “Uczynię bowiem z ciebie wielki naród” (Rdz 12:2) - Abraham jest już stary, a Sara jest bezpłodna. Zrealizowanie tej obietnicy jest narracyjnym fundamentem pierwszej połowy Księgi Rodzaju.

W przypadku bezpłodności żony, prawo żydowskie tamtego okresu pozwalało na wzięcie drugiej żony. Starsze tłumaczenia często używają słowa ‘konkubina’, ale to były legalnie zakontraktowane drugie małżeństwa; były one do pewnego stopnia starożytnym odpowiednikiem współczesnej praktyki surogacji. Prawnie dzieci z drugiego małżeństwa należały do ojca i jego pierwszej żony. Podobnie, gdy Sara powiedziała Abrahamowi “zbliż się do mojej niewolnicy (Hagar); może z niej będę miała dzieci” (Rdz 16:2), nie sugerowała zdrady małżeńskiej ponieważ Hagar, jako niewolnica była z założenia własnością swoich panów. Gdy Hagar urodziła Abrahamowi pierworodnego syna, Izmaela, Bóg przypomniał Abrahamowi, że Izmael nie był synem wspomnianym w przymierzu, niemniej stał się on ojcem narodów Arabskich.

Kiedy Bóg nakazał Abrahamowi, aby ten udał się do Kanaanu, przykazał mu również ograniczać kontakty z Kananejczykami, ponieważ byli oni bezbożni. Ten zakaz kontaktów był rezultatem pradawnego przekonania, że kobiety mogą użyć swojej seksualności, aby kontrolować mężczyzn, więc tamtejsze kobiety mogły doprowadzić lud Abrahama do utraty wiary. Po urodzeniu przez Sarę Izaaka, gdy Abraham zestarzał się, wysłał on swojego sługę do miasta Charan (północny Irak), gdzie miał rodzinę, aby ten znalazł tam Izaakowi żonę. Od tego momentu, następnych kilka kobiet Księgi Rodzaju znajdowanych było przy miejskich studniach. Studnia jako źródło wody była symbolem życia i częstym motywem w historiach zwiastowań. Sługa Abrahama spotkał przy studni Rebekę, która poślubiła Izaaka, Jakub poznał przy studni Rachelę, a Mojżesz Seforę.

Rebeka nie była bezpłodna, ale jej dwóch synów bliźniaków starło się ze sobą w jej łonie. Nawiasem mówiąc, motyw uzurpacji praw starszego syna przez młodszego też jest mocno powszechny. Wiele starożytnych kultur przestrzegało reguły pierworództwa, czyli prawa starszego syna do dziedziczenia majątku ojca. W czasie porodu, jeden z bliźniaków, Jakub, próbował chwycić brata Ezawa za piętę, aby urodzić się pierwszym. Mimo tych prób, Ezaw urodził się pierwszy, ale Rebeka pomogła potem Jakubowi skraść jego prawa pierworództwa. Rebeka jest powszechnie szanowana za jej intuicję i przekonanie, że obiecana przez Boga linia rodowa Abrahama powinna pójść przez Jakuba. Gdy podstęp ten się wydał, Jakub musiał uciekać przed gniewem Ezawa do Charanu. Tam, przy studni, ujrzał Rachelę, córkę Labana. Gdy poprosił o jej rękę, Laban zgodził się na małżeństwo, ale tylko pod warunkiem, że Jakub najpierw przepracuje u niego siedem lat. W czasie ceremonii ślubnej, Jakub zorientował się, że oddana mu została starsza córka Labana, Lea, a nie Rachela. Laban obiecał mu, że gdy odpracuje u niego następne siedem lat, będzie mógł poślubić obie siostry.

W tym miejscu Księga Rodzaju spisuje formalne powstanie linii rodowych potomków Jakuba. Obie, Rachela i Lea, przechodziły przez okresy bezpłodności, w czasie których oferowały Jakubowi swoje służące. Zwłaszcza przejmująca jest historia Racheli. Jej słowa do Jakuba: “Spraw abym miala dzieci, bo inaczej przyjdzie mi umrzeć” (Rdz 30:1) oddają stopień, do którego tożsamość kobiety była scalona z jej zdolnością rodzenia dzieci. “Przyjdzie mi umrzeć” znaczyło, że bez dzieci Rachela nie będzie pamiętana w Izraelu. Wczesne rozumienie życia po śmierci uzależnione było od utrzymania imienia osoby zmarłej w pamięci osób żyjących. Historie kobiet bezimiennych to historie kobiet, które nie miały dzieci.

Cztery kobiety urodziły Jakubowi dwunastu synów, którzy założyli dwanaście plemion Izraela. Tekst Księgi Rodzaju stał się podstawą do dystrybucji ziemi Kanaanu pomiędzy plemionami; dystrybucja tej ziemi skoordynowana i uzależniona była od tożsamości matki, Lei, Racheli i dwóch służących.

Szlachetne nierządnice i Kananejczycy

Zaskakująco, Stary Testament przedstawia kilka historii kobiet, które zdecydowanie nie wpisują się w stereotypy. Prostytucja nie była grzechem; bez kontraktu małżeńskiego, nie dochodziło do pogwałcenia prawa własności innego mężczyzny. Niemniej, prostytutki mieściły się na dole drabiny społecznej ponieważ starożytni nie wiedzieli, że produkcja nasienia trwa nieprzerwanie w czasie życia mężczyzny; przyjmowali, że mężczyzna nie powinien “marnować” nasienia na prostytutkę, ale płodzić dzieci, które podtrzymałyby jego linię rodową.

W Księdze Jozuego, wywiadowcy Izraela zostali wysłani do Jerycha aby ocenić systemy obronne miasta. Przybyli do domu nierządnicy Rachab, Kananejki, która ich ukryła. Rachab zachowała się w ten sposób gdyż wierzyła w Boga Izraela i fakt, że on będzie zwycięski. Tego typu historie są polemicznym upomnieniem mężczyzn Izraela; są one używane jako przykłady, gdy mężczyźni podupadają w swojej wierze i lojalności do Boga.

[Image:14437]

W Księdze Sędziów poznajemy Deborę, która sprawowała sądy nad Izraelem i była również prorokinią. Zauważamy tutaj podobne odwrócenie stereotypów. Barak, generał Izraelitów, nie chciał stawić czoła wrogom i nie chciał poprowadzić wojska do bitwy; zgodził się tylko pod warunkiem, że Debora będzie mu towarzyszyć. Debora poszła z nim, ale oskarżyła go o brak wiary w Boga: “Pójdę więc z tobą - odpowiedziała mu - lecz chwała nie okryje drogi, po której pójdziesz, albowiem przez ręce kobiety Pan wyda Siserę.” (Sdz 4:9). Sisera, Kananejski generał, został zabity przez kolejną kobietę, Jael (w późniejszych wersjach Judith). Ta zwabiła go do swojego namiotu, a gdy zasnął wbiła mu w skroń za pomocą ciężkiego młota palik od namiotu.

Wywyższenie niektórych kobiet do ról przywódczych służyło podkreśleniu porażek męskiego zwierzchnictwa. Królowa Estera wygrała konkurs piękności, aby zostać żoną króla perskiego, Aswerusa (ufikcyjniony Kserkses I). Udaremniła plany wezyra Hamana, który wydał dekret zagłady wszystkich Żydów. Uratowanie Żydów przez Esterę jest świętowanew czasie święta Purim.

Nieczystość Kobiet

Współcześnie życie starożytnych kobiet żydowskich jest przedstawiane w bardzo negatywnym świetle i opisywane jako opresyjne - jest to rezultatem przepisów dotyczących czystości zawartych w Księdze Kapłańskiej. Wszystkie kultury starożytne miały rytuały czystości; czystość niekoniecznie była związana z higieną, ale bardziej ze stanem bytu i ducha. Był to sposób na oddzielenie świętości i powszedniości. Aby podejść do ołtarza, osoba musiała być w stanie rytualnej czystości, aby nie zakłócić świętości przestrzeni. Dwa źródła życia, krew i nasienie, należały do Boga, więc jakiekolwiek działania, które były z nimi związane musiały prowadzić do zawieszenia powszedniości i codziennej rutyny. Stosunek seksualny nie był grzechem, ale mężczyzna pozostawał po nim w stanie nieczystości przez dzień i noc. Miesiączka i poród nieodłącznie związane były z krwią, więc kobiety były po nich izolowane od stref i praktyk sakralnych przez określoną ilość dni, tygodni i miesięcy, niezbędnych do osiągnięcia ponownie stanu czystości (Kpł 12).

Dwie historie kobiet biblijnych powszechnie używane w naszej kulturze zarówno jako metafory i jako przykłady podłości i haniebności kobiet, to historie Izebel i Dalili. Księga Sędziów opisuje historię Samsona i jego kampanię wojenną przeciwko Filistynom. Samson też był synem starszej, bezpłodnej pary, który miał być od chwili urodzenia Bożym nazirejczykiem. Śluby nazireatu zakładały odrzucenie normalnej codzienności i pełne oddanie życia w służbie Bogu; między innymi, nazarejczycy nie obcinali włosów, co było sprzeczne z ówczesna społeczną konwencją. Na marginesie, poza nie obcinaniem włosów, Samson bardzo rzadko przestrzegał jakiegokolwiek innego punktu tych ślubów.

Księga Sędziów 16 opisuje historię Dalili, (kolejnej) filistyńskiej kobiety, w której Samson się zakochał. Zorientowawszy się w uczuciach Samsona, Filistyni rozkazali Dalili dowiedzieć się co jest źródłem jego potegi. Po nieudanych trzech próbach odkrycia sekretu Samsona, w końcu przyznał się on Dalili, że źródło jego siły znajduje się w jego włosach. Gdy Samson zasnął, ogolono mu włosy, umożliwiając Filistynom pojmanie go. Współcześnie przedstawia się Dalilę jako kusicielkę, stereotypową uwodzicielkę używającą swych czarów ku zgubie mężczyzn. W tekście nie ma jednak niczego, co sugerowałoby, że to ona uwiodła Samsona, albo, że była w jakimkolwiek rozumieniu tego słowa, kokotą. Jej potępienie było rezultatem wyłącznie tego, że była ona poganką, współpracującą z Filistynami, największymi wrogami Izraelitów.

Historia Izebel, przedstawiona w Pierwszej i Drugiej Księdze Królewskiej, opowiada o losach fenickiej księżniczki poślubionej Achabowi, królowi Izraela. Izebel czciła kananejskich bogów płodności, Baala i Aszerę. Zdecydowanie tępiła proroków Pańskich, wygnała ich z kraju i przekonała Achaba do kultu bożków i wznoszenia im świątyń. Prorok Eljasz, wyzwał ją na pojedynek proroków aby ustalić, który Bóg jest najpotężniejszy. Eljasz wygrał.

Po śmierci Achaba, na wieść, że następny król, Jehu, był w drodze, Izebel przygotowała się czerniąc powieki i strojąc głowę. Jehu nakazał jej służącym wyrzucić ją przez okno. Jej ciało zostało zjedzone przez psy, realizując przepowiednię. Mimo, że imię “Izebel’ jest równoznaczne z “wszetecznicą”, jej upadek nie mial nic wspolnego z jej seksualnością. Jej potępienie jest rezultatem jej wiary i prześladowania Proroków wiary innej niż jej.

Prorocy Izraela pełnili funkcje wyroczni; Bóg przemawiał przez nich do ludzi. Podobnie jak w innych historiach staro-biblijnych i tutaj kobiety są używane jako wzorce albo idealnego albo grzesznego zachowania. Gdy Prorocy potępiali wiarę w bożków, używali seksualnych metafor do mówienia o grzechu Izraela. Prorocy Eljasz i Elizeusz dokonywali cudów, ale również obydwaj spędzali czas z Kananejskimi wdowami pokazując, że ich wiara była silniejsza niż wiara mężczyzn Izraela. Z powodu tak wielu metafor kobiecości i kobiecej seksualności, manipulacje i machinacje kobiet zostały utrwalone w zachodniej tradycji, a potem używane przez chrześcijańskich przywódców w ich rozprawach i traktatach na temat kobiet.

Inne ważne kobiety Starego Testamentu

Ewa

Stworzenie pierwszej kobiety opisane w Księdze Rodzaju, automatycznie przyznało Ewie rolę matki wszystkich żyjących (Rdz 3:20), ale również uplasowało ją w centrum historii o wygnaniu z Raju. Przekonała Adama do zjedzenia zakazanego owocu i w ten sposób śmierć stała się nieodzownym składnikiem życia człowieka. Później zarówno teksty rabiniczne jak i nauki chrześcijańskie zaczęły twierdzić, że Ewa uwiodła Adama. Augustyn z Hippony w 5 wieku naszej ery, uczynił z tego założenia punkt centralny nowatorskiej doktryny o grzechu pierworodnym. Uwiedzenie Adama przez Ewę ciągle odbija się echem w zachodniej literaturze, sztuce i poglądach na temat natury kobiet.

Rut i Noemi

Księga Rut opowiada o czasach Sędziów. Przedstawia historię Noemi, która opuściła Betlejem i wraz z mężem osiedliła się na ziemiach Moabu (plemienia, które było wrogiem Izraela). Mieli dwóch synów, którzy ożenili się z Moabitkami. Gdy tak mąż, jak i synowie Noemi umarli, Noemi postanowiła wrócić do Betlejem, mówiąc swoim synowym, że one powinny pozostać w domu swoich matek.

Rut jej odpowiedziała:

gdzie ty pójdziesz, tam ja pójdę,

gdzie ty zamieszkasz, tam ja zamieszkam,

twój naród będzie moim narodem,

a twój Bóg będzie moim Bogiem.

Gdzie ty umrzesz, tam ja umrę

i tam będę pogrzebana.

Niech mi Pan to uczyni

i tamto dorzuci,

jeśli coś innego niż śmierć

oddzieli mnie od ciebie! (Rt 1:16-17)

Ten tekst cieszy się niezmienną popularnością w czasie nabożeństw ślubnych.

Gdy dotarły do Betlejem, odbywały się akurat żniwa; wdowy wśród pracujących na polu żniwiarzy, zauważyły Booza, zamożnego właściciela ziemskiego, dalekiego powinowatego Noami. Noami nakazała Rut położyć się u stóp Booza, gdy ten pójdzie spać; był to eufemizm dla stosunku seksualnego. W rezultacie, Booz wziął obie kobiety pod swoją opiekę, a zapoczątkowany tym rozwój wydarzeń zakończył się, gdy Rut została babcią Króla Dawida. Księga Rut służy dwóm celom: wprowadzeniu pojęcia hesed (lojalności) i udokumentowaniu faktu, że małżeństwo z osobą spoza Izraela nie zawsze prowadzi do korupcji.

Batszeba

W 11 rozdziale Drugiej Księgi Samuela, król Dawid zobaczył z tarasu kąpiącą się bardzo piękną kobietę; kazał ją sobie sprowadzić. Batszeba była żoną Uriasza Chetyty, który walczył w imieniu Dawida z Filistynami. Gdy Batszeba zorientowała się, że jest w ciąży, Dawid próbował ukryć cudzołóstwo przywołując Uriasza z pola bitwy do pałacu pod pozorem złożenia mu raportu. Gdy Uriasz przedstawił sprawozdanie, Dawid nakazał mu iść do domu zanim wróci na front; Uriasz jednak odmówił argumentując, że nie należy mu sie taki przywilej, gdy jego towarzysze walczą. W tej sytuacji, Dawid wysłał Uriasza z powrotem, przekazując przez niego list do dowództwa, w którym nakazał Joanowi wystawić Uriasza w miejscu najbardziej zażartej walki, aby tam zginął .

Popełniwszy w ten sposób i cudzołóstwo, i morderstwo, Dawid doczekał urodzenia dziecka, niestety martwego. Niemniej, po śmierci Uriasza, Dawid nie miał już przeszkód, aby poślubić Batszebę, która urodziła mu potem zdrowego syna, Salomona; dzięki manewrom Batszeby, Salomon odziedziczył tron po Dawidzie. Nie było to łatwe, gdyż treść Przymierza Dawidowego, obietnicy złożonej Dawidowi przez Boga poprzez proroka Natana, w której Dawid i jego potomkowie dostali ‘królestwo’ i jego ‘tron’ na wieki - 'nie będzie ci odjęty mąż na tronie Izraela' (1Krl 2:4) - doprowadziła do walk między synami Dawida.

Wyroki sądowe Salomona

W Pierwszej Księdze Królewskiej, 3:16-28, przedstawiona jest historia dwóch ‘nierządnic’. Jako niezamężne prostytutki, nie miały legalnego męskiego przedstawiciela, więc bezpośrednio stanęły przed królem Salomonem przedstawiając swoją sprawę. Obie, mieszkając w tym samym domu, urodziły dzieci; gdy jedno z dzieci zmarło w nocy, każda z nich stwierdziła, że jest matką żywego dziecka, a martwe dziecko należało do tej drugiej. Salomon przedstawił swój wyrok: “Rozetnijcie to żywe dziecko na dwoje i dajcie połowę jednej i połowę drugiej” (1 Krl, 3:24). Jedna z kobiet zgodziła się z tym wyrokiem, ale druga w rozpaczy zaprotestowała, twierdząc, że woli oddać dziecko, niż zgodzić się na jego śmierć. Salomon przyznał jej dziecko, jako prawdziwej matce i ta bezimienna kobieta do dzisiaj jest symbolem ‘prawdziwego macierzyństwa’, a ‘sądy Salomonowe’ są metaforą przenikliwych i mądrych strategii sprawowania sądów.