H Βερενίκη Β' της Αιγύπτου, Ευεργέτις

H Βερενίκη Β' της Αιγύπτου, Ευεργέτις, (περίπου 267-221 π.X.) ήταν μια εξέχουσα ελληνιστική βασίλισσα, η οποία κυβέρνησε μαζί με τον σύζυγό της Πτολεμαίο Γ' Ευεργέτη (βασίλεψε 246-221 π.X.), όταν το Πτολεμαϊκό Βασίλειο βρισκόταν στο ύψος της εξουσίας του, κυριαρχώντας στο μεγαλύτερο μέρος της Ανατολικής Μεσογείου. Ακόμη και πριν από το γάμο της με τον Πτολεμαίο Γ', έδειξε ότι ήταν μια δυναμική νεαρή γυναίκα στην πατρίδα της, Κυρήνη. Στην Αλεξάνδρεια ενήργησε ως αντιβασιλέας κατά τη διάρκεια της απουσίας του συζύγου της και σκηνοθέτησε μια θρησκευτική πομπή – ως αποτέλεσμα της οποίας ένας από τους επίσημους αστερισμούς πήρε το όνομά της. Το επίθετό της, Ευεργέτις, την χαρακτηρίζει ως "ευεργέτη" σε ευγνωμοσύνη για τη γενναιοδωρία της. Η Βερενίκη ήταν όπως θα λέγαμε βασίλισσα σε ένα σημαντικό σταυροδρόμι της Ελληνιστικής ιστορίας και μία από τις καθοριστικές μορφές της Ελληνιστικής εποχής.

Η Βερενίκη, κόρη του Μακεδόνα βασιλιά Μάγα και της Σελευκίδας συζύγου του Απάμας, γεννήθηκε στην Κυρήνη, μία ελληνική πόλη στη Λιβύη. Ο Πτολεμαίος Α' είχε εγκαταστήσει τον Μάγα, γιο της τετάρτης συζύγου του Βερενίκης Α' από προηγούμενο γάμο, ως κυβερνήτη της Κυρηναϊκής (της Βόρειας παράκτιας περιοχής της Λιβύης). Ο Μάγας τελικά εξασφάλισε ένα μέτρο ανεξαρτησίας από την Πτολεμαϊκή κυριαρχία, αλλά έπρεπε ακόμα να αναγνωρίσει την επικυριαρχία τους – και να αρραβωνιάσει την κόρη του με τον γιο και κληρονόμο του Πτολεμαίου Β' ως διπλωματική και δυναστική διάσφαλιση. Η σύζυγός του Απάμα ήταν μισή Περσιδα, κόρη του Αντίοχου Α' και της Στρατονίκης. Μετά το θάνατό του (252/1 π.X.), η χήρα του Μάγα πάντρεψε τη Βερενίκη με τον Μακεδόνα Πρίγκιπα Δημήτριο τον Kαλό – ο οποίος όμως προσέβαλε τους στρατιώτες του Κυρηναϊκού στρατού και δολοφονήθηκε στην κρεβατοκάμαρα της Απάμας. Το αν αυτή η σύλληψη σε flagrante delicto (κατάφωρο αδίκημα) ήταν μια πλοκή που δημιούργησε η Berenice σε συνδυασμό με τη μητέρα της ή όχι παραμένει άγνωστο. Μετά από αυτά τα γεγονότα η Κυρήνη επιχείρησε εν συντομία να ιδρύσει Δημοκρατία (περίπου 250/49-249/8 π.X.).

Βασίλισσα & αντιβασιλέας στην Αλεξάνδρεια

Μετά την παύση αυτή στην Κυρήνη, η Βερενίκη επανασυνδέθηκε με την Αίγυπτο και ανανέωσε τις γαμήλιες υποσχέσεις της στον Πτολεμαίο Γ'. Μετά τον φυσικό θάνατο του Πτολεμαίου Β' (περίπου τον Ιανουάριο του 246 π.Χ.), ο γιος του διαδέχθηκε τον θρόνο, η Βερενίκη τον συνάντησε στην Αλεξάνδρεια και τέλεσαν επίσημο γάμο. Εκείνος ήταν 37 ετών, εκείνη είχε μόλις κλείσει τα 20. Περίπου μισό χρόνο αργότερα ο βασιλιάς των Σελευκιδών Αντίοχος Β' πέθανε με ασαφή τη διαδοχή - οι δύο αντίπαλες βασίλισσές του Λαοδίκη και (μια άλλη) Βερενίκη (αδελφή του Πτολεμαίου Γ') ανακήρυξαν τους αντίστοιχους γιους τους ως διαδόχους του θρόνου. Παίρνοντας την απόφαση να παρέμβει υπέρ της αδελφής του, ο Πτολεμαίος Γ' εισέβαλε στη Φοινίκη και τη Συρία, προκαλώντας αυτό που οι σύγχρονοι μελετητές ονομάζουν Τρίτο Συριακό Πόλεμο (περίπου Οκτώβριος 246 - Μάρτιος 245 π.Χ.). Αμέσως μετά το θάνατο της αδελφής του σε συνωμοσία στο παλάτι (περ. Νοέμβριος 246), ο βασιλιάς των Πτολεμαίων εισήλθε στη Μεσοποταμία και πολιόρκησε την πρωτεύουσα των Σελευκιδών στη Βαβυλώνα (Ιανουάριος 245 π.Χ.).

Εν τω μεταξύ στην Αίγυπτο η Βερενίκη κυβερνούσε ως Βασίλισσα Αντιβασιλέας διοικώντας τη βασιλική αυλή κατά την απουσία του συζύγου της. Μια περίοδος χαμηλών πλημμυρών σηματοδοτούσε μια φτωχή επερχόμενη συγκομιδή τροφίμων και συνεπώς τον κίνδυνο έλλειψης επισιτιστικών πόρων μετέπειτα. Εν μέσω της αναταραχής, η Βερενίκη απέκτησε μια κόρη, την Αρσινόη Γ΄ (περίπου Νοέμβριος 246 π.Χ.), αντί για τον πολυπόθητο διάδοχο του θρόνου. Η βασίλισσα άμβλυνε την απειλή του λιμού διανέμοντας εισαγόμενα σιτηρά ατελώς. Μερικά από τα μεγαλύτερα και ωραιότερα νομίσματα που κόπηκαν ποτέ στην αρχαιότητα, τα οποία εκδόθηκαν στο όνομά της και έφεραν το πορτραίτο της, μπορούν να συνδεθούν με αυτή την κρίσιμη περίοδο. Δείχνουν μια καλυμμένη προτομή με ιδιαίτερα εξατομικευμένα γνωρίσματα προσώπου, τα μαλλιά της διαμορφωμένα με τη λεγόμενη πεπονοειδή κόμμωση, τραβηγμένα σε σινιόν και δεμένα με βασιλικό φιλέτο. Αν και εξατομικευμένα - και η βάση για την απόδοση γλυπτών πορτραίτων - τα εν λόγω πορτραίτα νομισμάτων δεν πρέπει να εκλαμβάνονται ως απολύτως ρεαλιστικά. Για παράδειγμα, το αφύσικα σφαιρικό μάτι εκφράζει μάλλον τη θεϊκή εξουσία της βασίλισσας.

Η Βερενίκη παρουσίασε μια δημόσια τελετή, οδηγώντας μια πομπή από την Αλεξάνδρεια στο ακρωτήριο Ζεφύριο, ένα ακρωτήριο στην ακτή κοντά στις εκβολές του Κανωβικού κλάδου του Νείλου. Εκεί έκανε θυσία στο ναό της Αρσινόης Ζεφυρίτιδος - δηλαδή της θεοποιημένης προκατόχου της, Αρσινόης Β' που ταυτιζόταν θρησκευτικά με τη θεά Αφροδίτη. Προσέφερε στη "μητέρα" της μία μπούκλα από τα μαλλιά της με την προσδοκία της ασφαλούς επιστροφής του βασιλιά. Σε αυτό το στάδιο, τα γεγονότα παίρνουν μια περίεργη τροπή. Κατά την παράδοση, οι ιερείς του ναού ανακάλυψαν ότι η μπούκλα είχε εξαφανιστεί την επομένη και υπέθεσαν ότι την είχε πάρει ο άνεμος. Λίγο καιρό αργότερα ο μαθηματικός και αστρονόμος Κόνων ο Σάμιος ισχυρίστηκε ότι ανακάλυψε εκ νέου την μπούκλα ως έναν νέο αστερισμό στον νυχτερινό ουρανό - μεταξύ του Λέοντα και της Παρθένου, του Βοώτη και της Μεγάλης Άρκτου. Το αν η εξαφάνιση της μπούκλας της βασίλισσας ήταν μέρος της τελετής είναι αδύνατο να εξακριβωθεί.

Η βασιλεία στην Πτολεμαϊκή Αίγυπτο

Οι λογοτεχνικές πηγές σπάνια παρέχουν περισσότερες από τις βασικές βιογραφικές πληροφορίες για τις γυναίκες - ακόμη και όταν πρόκειται για τις ισχυρές βασίλισσες της ελληνιστικής εποχής. Μεταξύ των τεσσάρων συζύγων του Πτολεμαίου Α΄, μόνο η επήρεια της Βερενίκης Α΄ επισημάνθηκε από τους αρχαίους ιστοριογράφους. Η θέση της βασίλισσας των Πτολεμαίων μεταβλήθηκε πράγματι δραστικά όταν ο Πτολεμαίος Β΄ παντρεύτηκε τη δεύτερη σύζυγό του και πλήρη αδελφή του Αρσινόη Β΄. Θεοποιήθηκαν ως Θεοί Αδελφοί ("αδελφοί θεοί"- η ίδια έλαβε διά βίου λατρεία με το επίθετο Φιλάδελφος (" Αδελφόφιλη"), η οποία λατρεία διήρκησε για ολόκληρες γενιές μετά τον θάνατό της. Οι γονείς τους, ο Πτολεμαίος Α΄ και η Βερενίκη Α΄, λατρεύονταν επίσης, όπως και ο Μέγας Αλέξανδρος, ο οποίος κατά κάποιον τρόπο αποτέλεσε τον ιδρυτή της δυναστείας.

Παρόλο που ο Πτολεμαίος Γ' και η Βερενίκη Β' ήταν εξάδελφοι (καθώς είχαν την ίδια γιαγιά, τη Βερενίκη Α'), αυτοανακηρύχθηκαν αδελφοί ως παιδιά του Πτολεμαίου Β' και της Αρσινόης Β', ίσως από τη στιγμή του γάμου τους - ή τουλάχιστον από τη στιγμή της τελετής στο ακρωτήριο Ζεφύριο. Ο Πτολεμαίος Γ΄ ήταν στην πραγματικότητα γιος της πρώτης Αρσινόης (της ατιμασμένης πρώτης συζύγου του Πτολεμαίου Β΄). Επομένως αποκήρυξαν τρεις από τους τέσσερις γονείς τους προκειμένου να τηρήσουν την ιδεολογία της αδελφικής αιμομιξίας που είχαν θεσπίσει ο Πτολεμαίος Β' και η Αρσινόη Β'. Η βασιλική αιμομιξία έγινε κανόνας, καθώς μόνο ο Πτολεμαίος Ε΄ (ο οποίος δεν είχε αδελφή) δεν παντρεύτηκε την πλησιέστερη θηλυκή συγγενή του (αν και η σύζυγός του Κλεοπάτρα Α΄ εξακολουθούσε να είναι εξαδέλφη του). Για να είμαστε ακριβείς, δεν είναι γνωστό ότι υπήρξαν γενετικές ή συγγενείς ανωμαλίες μεταξύ των μελών της δυναστείας των Πτολεμαίων (πράγμα που σημαίνει ότι δεν μεταφέρθηκαν από γενιά σε γενιά υπολειπόμενες μεταλλάξεις).

Μέσω των -ενίοτε πλασματικών- αιμομικτικών γάμων, οι Πτολεμαίοι μπορούσαν να παρουσιάζονται ως απόγονοι αδιάσπαστης γραμμής και από τις δύο πλευρές, νομιμοποιώντας έτσι την κυριαρχία τους διπλά. Ο αδελφικός γάμος, εξάλλου, παρομοιάστηκε με τον ιερό γάμο του Δία και της Ήρας και της Ίσιδας και του Όσιρι - θεοποιώντας έτσι το βασιλικό ζευγάρι. Χτίστηκαν ναοί με ειδώλια λατρείας, δημιουργήθηκαν ιερατεία, γιορτάστηκαν εκδηλώσεις με πομπές προς τιμήν του ζώντος βασιλέα και της βασιλίσσης. Οι κανάτες οίνου από φαγεντιανή ( λιγότερο επεκτατικές απομιμήσεις επιχρυσωμένων αργυρών σκευών) που χρησιμοποιούνταν στην Πτολεμαϊκή λατρεία, απεικονίζουν τη Βερενίκη με μια κορνουκόπια ( κέρας αφθονίας) και σπονδή που φέρνει μια προσφορά στον κρηναίο βωμό των "Θεών Ευεργετών", το λατρευτικό επίθετο που δόθηκε σε αυτήν και τον σύζυγό της. (" Eυεργέτις" είναι η θηλυκή μορφή του τίτλου.) Η διακυβέρνηση από αδελφούς και αδελφές, περαιτέρω, παρουσίαζε τον βασιλιά και τη βασίλισσα ως ισοτίμους - που βασίλευαν από κοινού ως θεϊκοί ηγεμόνες εν Αιγύπτω και πέραν αυτής.

Η αναπαράσταση στην ελληνιστική τέχνη

Σε μία από τις ανάγλυφες παραστάσεις στην επιβλητικότατη πύλη του ναού του Χονσού στη Θήβα (Καρνάκ), ο Πτολεμαίος Γ' και η Βερενίκη Β' εμφανίζονται από τη θεϊκή (και όχι από τη βρωτή) πλευρά, αποδεχόμενοι εκατομμύρια χρόνια διακυβέρνησης από τον ομώνυμο θεό-γεράκι Χονσού. Ο βασιλιάς φέρει παραδοσιακή φαραωνική ενδυμασία- η βασίλισσα εμφανίζεται με τελετουργικό χιτώνα που τυλίγεται στον ώμο της και είναι δεμένος στο ύψος του θώρακα. Η θεϊκότητά τους προβάλλεται επομένως σε έναν από τους αρχαιότερους και σπουδαιότερους θρησκευτικούς χώρους της Αιγύπτου που χρονολογείται πιθανώς από το Παλαιό Βασίλειο. Η εν λόγω σκηνή είναι ένα από τα πλείστα παραδείγματα με τα οποία οι Πτολεμαίοι εκδήλωναν την υποστήριξή τους στις αιγυπτιακές παραδόσεις και ήθη, τη θρησκεία και τις λατρείες, τους ναούς και τα ιερατεία. Η προεξάρχουσα θέση της βασίλισσας υπήρξε, ωστόσο, άνευ προηγουμένου.

Εκτός από τα αγάλματα και τις ανάγλυφες παραστάσεις, τα αγγεία και τα νομίσματα, η Βερενίκη μπορεί επίσης να εντοπιστεί σε ψηφιδωτά δαπέδου (που πιθανώς είναι αναπαραστάσεις τοιχογραφιών). Σε ένα παράδειγμα (που παρουσιάζεται στην αρχή αυτού του άρθρου), το οποίο ανακαλύφθηκε στο Θμούις (σημερινό Tell el-Timai) στο ανατολικό Δέλτα, η Βερενίκη Β' απεικονίζεται με σαρκώδες πρόσωπο και διάπλατα ορθάνοιχτα μάτια- φοράει κρεμαστά σκουλαρίκια και ωραίο περιδέραιο, χιτώνιο που βρίσκεται κάτω από πανοπλία, και από πάνω έναν μανδύα στερεωμένο με καρφίτσα πάνω από τον δεξιό της ώμο. Η βασίλισσα επιπλέον φέρει ασπίδα στην πλάτη της- πίσω από τον αριστερό της ώμο στέκεται ένας βραχίονας ναυπηγείων από τον οποίο εκρέουν τα φουντωτά τελειώματα ενός βασιλικού φιλέτου. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι στέφεται με την πλώρη ενός πλοίου διακοσμημένου με δέλφινους και θαλάσσια φίδια, ράβδους αγγελιαφόρου και κέρατα αφθονίας. Η Βερενίκη προβάλλεται συνεπώς ως το πρότυπο της στρατιωτικής και ναυτικής ανδρείας των Πτολεμαίων.

Η μπούκλα των μαλλιών την οποία η βασίλισσα φέρεται να είχε προσφέρει στη "μητέρα" της, Αρσινόη-Αφροδίτη, πράγματι επέζησε ανά τους αιώνες. Η τελετουργική προσφορά απαθανατίστηκε από τον Αλεξανδρινό ποιητή Καλλίμαχο (Απόσπασμα 110) και αργότερα από τον Ρωμαίο ποιητή Κάτουλλο (Ποίημα 66). Ανάμεσα στους καλλιτέχνες της Aναγεννήσεως, η Βερενίκη Β' ήταν αγαπημένο θέμα τόσο στις εικαστικές τέχνες όσο και στα δραματικά έργα - και παρέμεινε για αιώνες μετά. Πράγματι, η μπούκλα των μαλλιών της (Coma Berenices) είναι ένας από τους επίσημους αστερισμούς και ο μόνος που πήρε το όνομα ανθρώπου.