Sfenks, çoğunlukla insan başına ve bazen de kanatlara sahip olan, aslan gövdeli mitolojik bir yaratıktır. Bu yaratık, Mısır kökenli bir tasarımdı ve başı — ister insan ister hayvan olsun — genellikle erkekti. Ancak Yunan mitolojisinde, bu yaratık kadın başlı olarak tasvir edilmiştir. Sfenks, aynı zamanda Miken, Asur, Pers ve Fenike uygarlıklarının sanatında ve heykelciliğinde de yer almaktadır.
Mısır Sfenksleri
Sfenksler ilk olarak Mısırlılar tarafından yaratılmıştır ve genellikle firavunların taktığı "nemes" (başlık) ile tasvir edilmiştir. İnsan yüzüne sahip, ancak aslan yelesiyle çevrelenmiş sfenks örneklerine özellikle Nubya bölgesinde rastlanır. Yeni Krallık döneminde ise sfenkslerin başı bazen koç başı şeklinde olurdu ve bu da tanrı Amun’u simgeliyordu. İlk sfenksin ne zaman ortaya çıktığı tam olarak bilinmemektedir ve en ünlüsü olan Gize’deki Büyük Sfenks’in kesin yapım tarihi de belirlenememiştir; bazı araştırmacılar onun Keops (MÖ 2500 civarı) dönemine kadar uzandığını öne sürer. Bir rivayete göre, 18. Hanedanlık zamanında, henüz bir prens olan Firavun IV. Thutmose, bir av seferine çıkmış ve Sfenks’in gölgesinde uyuyakalmıştır. Uyurken rüyasında Sfenks ona seslenmiş ve heykelin ayakları etrafında birikmiş olan kumları temizlemesi halinde kral olacağını vadetmiştir. Kefren döneminde ise sfenksler daha yaygın hale gelmiş, genellikle bir tapınağın, mezarın veya anıtın önüne ya da yanına bekçi figürleri olarak yerleştirilmişlerdir.
Minos ve Miken Sfenksleri
Sfenksler, MÖ ikinci bin yılın başlarından itibaren Minos ve Miken kültürlerinin sanatında da yer almıştır. En erken örnekler, çömlek kaplarını süslemek için kullanılan kil rölyef levhalarda ve Minoslu Girit’te dövülmüş altın giysi süslerinde bulunmuştur. Daha sonra, üç boyutlu sfenks figürleri benzer şekilde kil kaplara eklenmiş ve Pylos’tan günümüze ulaşan bir fresk de bu mitolojik yaratığı tasvir etmiştir. MÖ 13. yüzyılda, Kıbrıs’ta (muhtemelen Yunan anakarasında üretilmiş) bulunan ve sıklıkla çiftler halinde, armalı pozisyonda boyanmış silüet şeklinde sfenks resimleri taşıyan çömlekler örnekleri vardır. Sfenksler ayrıca Miken fildişi oymacılığında popüler bir konudur; genellikle levha ve küçük kapaklı kutu biçiminde işlenmiştir.
Asur ve Pers Sfenksleri
Sfenks, Asur ve Pers sanatında da yaygın olarak tasvir edilmiştir; genellikle kanatlı ve erkek insan başlıdır. Kanatlı boğa şeklindeki büyük heykel sfenksler, sarayların dışında çiftler halinde durur ve kötü güçlere karşı koruyucu görev üstlenirdi. Bu tür bir örnek, şu anda British Museum’da bulunan ve bir zamanlar Nimrud’daki (MÖ yaklaşık 865) II. Aşurnasirpal sarayının dışında yer alan büyük sfenkstir. Pers mimarisinde ise sfenksler, genellikle duvarlar ve kapılarda alçak rölyef olarak kullanılmıştır. Susa (MÖ 6. yüzyıl) ve Persepolis (MÖ 4. yüzyıl) örneklerinde, tanrısal boynuzlu başlıklar takan erkek başlı sfenksler tasvir edilmiştir.
Klasik Yunan’da Sfenks
Mısırlıların bakış açısının aksine, Yunan mitolojisindeki sfenks daha sorunlu bir yaratıktı ve sfenksle ilgili en ünlü mit, Thebai prensi Oidipus’la ilgilidir: Yunanistan’daki Thebai bölgesi, bir sfenks tarafından terörize edilmekteydi. Hesiodos, Theogonia adlı eserinde bu yaratığın, üç başlı, aslan, keçi, yılan ve ejderha parçalarından oluşan ateş soluyan canavar Chimera’dan doğduğunu ve Nemea aslanının kız kardeşi ile Hades’i koruyan üç başlı köpek Kerberos’un yarı kardeşi olduğunu anlatır. Sfenks, kıtlık ve kuraklık yaratır, Thebalıları ancak bilmecesini çözerlerse rahat bırakırdı. Bu bilmece, iki, üç veya dört ayağı olan ve formunu değiştirebilmesine rağmen ne kadar çok ayağı olursa o kadar yavaş hareket eden bir yaratığı tanımlıyordu. Bilmecesine doğru cevap veremeyen herkes sfenks tarafından öldürülür ve yenirdi. Sfenks, oğlu Haimon’u öldürdüğünde, Thebai kralı Kreon durumdan o kadar umutsuz oldu ki, bilmecenin cevabını bulana krallığını ve kızı Iokaste’yi vermeyi teklif etti. Oidipus meydan okumayı kabul etti ve doğru cevabı verdi: “insan.” Sfenks, hayal kırıklığı ve öfkeyle Thebai Akropolü’nden atlayarak intihar etti. Kahraman ile mitolojik yaratığın sahneleri, Oidipus mitinin sanattaki en yaygın tasvirleridir ve MÖ 6. yüzyıldan itibaren çömleklerde, oyma taşlarda ve kumaş süslemelerinde sıkça yer almıştır.
Antik Yunan kültüründe, heykelde görülen ilk sfenksler MÖ 7. yüzyıldan itibaren ortaya çıkmıştır. Bu sfenksler kilden yapılmış olup özellikle Girit ile ilişkilidir; bazen sfenks başları pithoi adı verilen büyük toprak kapların üzerine eklenirdi. MÖ 6. yüzyıldan itibaren Yunan sfenksi taş heykellerde ortaya çıkmış ve bazen yükseltilmiş arka kısmıyla tasvir edilmiştir. Bu heykeller genellikle adak olarak kullanılmış, yüksek İyon ya da Dor düzeni sütunların üzerine yerleştirilmiş ve Delphoi ile Olimpiya gibi kutsal alanlarda bulunmuştur. Gerçekten de en ünlü sfenkslerden biri Delphoi’de keşfedilmiştir; başlangıçta 10 metre yüksekliğindeki bir İyon sütunu üzerine oturan bu heykel, yaklaşık MÖ 560 yılında Naksoslular tarafından kahine adanmıştır. Bu adak için şükranlarını göstermek amacıyla, Apollon’un rahipleri, Naksos vatandaşlarına kahinle danışırken öncelik (promanteia) ayrıcalığını vermiştir.
Sfenksler aynı zamanda mezar stellerinin üstünde de sıkça görülür ve genellikle parlak renklerle boyanırlardı. Atina’dan günümüze ulaşan bir örnek (MÖ yaklaşık 540) boya izleri taşımakta olup, orijinalde siyah saçlı, kanat tüyleri yeşil, mavi, siyah ve kırmızı renkte ve göğüs pulları ise kırmızı ve mavi renklerdeydi. İlginç bir şekilde, adak olarak kullanılan sfenkslerin başı her zaman öne dönüktür; oysa mezar stellerindeki sfenksler başlarını yanlara çevirirler. Mitolojik yaratığın üçüncü bir kullanımı ise, muhtemelen Suriye veya Kıbrıs’tan alınmış olup, kutsal alanlarda kullanılan oyma taş su havuzlarının (perirrhanteria) dekoratif destek tabanı olarak görev yapmasıdır.
Sfenkslerin sanattaki diğer ünlü tasvirleri arasında, Parthenon’da duran Pheidias’ın Athena Parthenos heykelinin tepesinde yer alan üç sfenks ve Olimpiya’daki Zeus tahtının ayaklarını süsleyen sfenksler bulunur.
