مالیا یکی از مهم‌ترین سکونتگاه‌ها و کاخ‌های به‌جامانده از تمدن مینوسی است که در کنار دشتی حاصلخیز در شمال جزیرۀ کرِت واقع شده و در زمان خود صاحب بندر تجاری پررونقی نیز بوده است. این مکان که تاریخ سکونت در آن به دوران نوسنگی (6000 پیش از میلاد) برمی‌گردد و نخستین شواهد معماری یادمانی آن متعلق به 2200 پیش از میلاد هستند، در دوره‌های کاخ-اَرگی حدود 1900 تا حدود 1675 پیش از میلاد به اوج عظمت و اعتبار خود رسید. اما اهمیت آن در پی چند زلزله و آتش‌سوزی رو به کاهش گذاشت و محوطۀ مالیا سرانجام در حدود 1250 پیش از میلاد خالی از سکنه شد.
نام اصلی سکونتگاه باستانی مالیا در دل تاریخ گم شده و نام کنونی آن به دهکده‌ای در آن حوالی مربوط می‌شود. برخی نظریه‌ها نام میلاتُس (Milatos) یا تارمارا (Tarmara) را پیشنهاد کرده‌اند. اسطوره‌های یونانی نخستین پادشاه مالیا را سارپِدُن (Sarpedon؛ پسر زئوس و اِئوروپا)، برادر کوچک مینوس (Minos) پادشاه کنوسُس معرفی می‌کنند.
مالیا در کنار کنوسُس، فاییستُس، و زاکرُس، از مهم‌ترین سکونتگاه‌های تمدن مینوسی به شمار می‌رود. مجموعۀ بزرگ کاخ-اَرگ آن، که مساحتی حدود 7500 متر مربع را پوشش می‌دهد، به احتمال زیاد مرکز اداری، تجاری، سیاسی، و دینی این قسمت از جزیرۀ کرِت بوده است. در اطراف محوطۀ این کاخ-اَرگ نیز شواهد باستان‌شناختی مفصلی یافت می‌شود، که از آن جمله می‌توان به یک شهر، چند کاخ کوچک‌تر، و یک گورستان بزرگ اشاره کرد. اشیای یافت‌شده از جنس طلا و مفرغ، گلدان‌ها و کوزه‌های سنگی، سفالینه‌های فراوان، و کارگاه‌های فلزکاری و سفالگری، خمره‌های عظیم (از نوع پیتوس و آمفورا)، و مُهرهای سنگی‌ای که در سراسر قسمت مرکزی کرِت پراکنده‌اند با قوت تمام خبر از اهمیت مالیا به عنوان یکی از قطب‌های تجارت و دادوستد می‌دهند.
مجموعۀ کاخ-اَرگ مالیا در دو مرحله بنا شده است. کاخ-اَرگ نخست در حدود 1900 پیش از میلاد ساخته و در حدود 1675 پیش از میلاد، احتمالن بر اثر آتش‌سوزی و زلزله، ویران شده است. کاخ-اَرگ دوم اندکی بعد در همان محل و تا حد زیادی روی پلان اولی ساخته شده، اما آن نیز احتمالن بر اثر زلزله در حدود 1450 پیش از میلاد از بین رفته است. بیشتر ویرانه‌های کنونی، به استثنای چشم‌گیر حیاط‌های مرکزی، متعلق به کاخ-اَرگ دوم هستند که بازدید از آنها امروزه نیز امکان‌پذیر است. محوطۀ مالیا در سال 1920 میلادی توسط «مدرسۀ فرانسوی باستان‌شناسی» مورد حفاری قرار گرفته و کاوش در آن تا امروز ادامه دارد، کاوش‌هایی که محوطه را به یکی از جاذبه‌های حفاظت از میراث باستانی در دنیا تبدیل کرده‌اند.
کاخ-اَرگ‌های شکوهمند مالیا تمامی ویژگی‌های عمدۀ معماری کاخ-اَرگی مثل حیاط بزرگ مرکزی، آمفی‌تئاتر یا محوطۀ برگزاری جشن‌ها ونمایش‌ها، رواق‌های ستون‌دار، چاه‌های نورگیر، اتاق‌های دوطبقه، مخزن‌های انبارداری، و اتاق‌های خصوصی را در خود داشتند. این کاخ-اَرگ‌ها با استفاده از بلوک‌های بزرگ ماسه‌سنگ و سنگ آهک محلی ساخته شده و بسیاری از دیوارها و حتا کف اتاق‌هاشان سراسر گچ‌کاری و نقاشی‌شده بود.
آن‌چه امروزه هم می‌توان در مالیا دید، حیاط بزرگ مرکزی (48 در 23 متر و در اصل دارای ایوان‌های ستون‌دار در ضلع‌های شمالی و غربی) با اجاق مرکزی تقدیم قربانی و چهار ردیف پلکان عظیم در امتداد ضلع جنوبی است که احتمالن مثل دیگر کاخ-اَرگ‌های مینوسی برای اجرای نمایش و در جشن‌ها، عیدها، و مسابقه‌های پرش از روی ورزا به کار می‌رفته‌اند؛ همچنین 7 پلۀ باقی‌مانده از پلکان بزرگ، سنگ محراب 90 سانتی‌متری یا کِرنُس (Kernos)، سه گودال گِرد به قطر 4 متر برای انبار کردن غله هرکدام با یک پایه‌ستون مرکزی برای نگه داشتن سقف، تالار بزرگ ستون‌دار با نیمکت‌های سراسری کنار دیوارها که نشان از استفادۀ محل به عنوان تالار بار عام یا محل تجمع دارند، و تالارها و اقامتگاه‌ها و مخزن‌های گوناگون شامل اتاقی با یک سنگ مستراح و شبکۀ فاضلاب که به خوبی حفظ شده است.
از دیگر یافته‌های شگفت‌انگیز محوطۀ مالیا می‌توان به گردن‌آویز زنبور طلا و تبر سنگی تشریفاتی به شکل یوزپلنگ اشاره کرد که از سدۀ هفدهم پیش از میلاد به‌جا مانده‌اند. این یافته‌ها امروزه در موزۀ باستان‌شناسی هراکلیون در کرِت نگهداری می‌شوند.
