Επιστολές της Αμάρνα

Οι επιστολές της Αμάρνα είναι ένα αρχείο αλληλογραφίας του 14ου αιώνα π.Χ. που ανταλλάχθηκε μεταξύ των ηγεμόνων της αρχαίας Μέσης Ανατολής και της Αιγύπτου. Είναι, ίσως, το παλαιότερο παράδειγμα διεθνούς διπλωματίας, ενώ τα συνηθέστερα θέματά του είναι οι διαπραγματεύσεις για διπλωματικούς γάμους, οι δηλώσεις φιλίας και η ανταλλαγή δώρων. Το όνομα «Επιστολές της Αμάρνα» προέρχεται από τον τόπο που ανακαλύφθηκαν: την αρχαία πόλη Ακχετατόν (χτίστηκε με εντολή του Φαραώ Ακενατόν), σήμερα γνωστής ως Τελ-αλ-Αμάρνα, στην Αίγυπτο.

Οι πρώτες επιστολές βρέθηκαν το 1887 μ.Χ. και χρονολογούνται στον 14ο αιώνα π.Χ. Είναι το πρώτο γνωστό σε εμάς διεθνές διπλωματικό σύστημα, δηλαδή περιέχει κανόνες, συμβάσεις και θεσμούς που καθορίζουν την επικοινωνία και τη διαπραγμάτευση. Αν και στις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. υπήρχε ήδη μια άλλη μορφή σχέσεων, αυτή ήταν μια απλή γραπτή επικοινωνία μεταξύ της Μεσοποταμίας και της Συρίας. Με τον καιρό, η μορφή αυτή απέκτησε κάποιους κανόνες βασισμένους στην αναγκαιότητα και κατέληξε στο σύστημα της Αμάρνα. Έτσι, η διπλωματία δημιουργήθηκε για να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο στη διαδικασία δημιουργίας μιας αυτοκρατορίας.

Παρότι η απλούστερη μορφή επικοινωνίας μεταξύ κρατών υπήρχε ήδη, ήταν το σύστημα της Αμάρνα που επέκτεινε τις σχέσεις σε όλη την Εγγύς Ανατολή, καθιερώνοντας όρους ισότητας μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων (Βαβυλώνα, Χετταίτοι, Αίγυπτος, Ασσυρία) για πρώτη φορά. Οι Επιστολές της Αμάρνα μάς δείχνουν ότι οι σπουδαίοι βασιλείς του αρχαίου κόσμου είχαν τόσο ευθύνες όσο και προνόμια, που κρατούσαν με δύναμη και σεβασμό. Επομένως, το σύστημα της Αμάρνα έφερε μια αίσθηση σταθερότητας και ειρήνης, αν και όχι πάντα αληθινή, για πάνω από δύο αιώνες.

Οι πινακίδες καλύπτουν τις βασιλείες των ηγεμόνων Αμενχοτέπ Γ’, Ακενατόν και πιθανόν του Σμενκαρέ ή του Τουταγχαμών, της 18ης δυναστείας της Αιγύπτου. Παρότι, το σύστημα συνέχισε να χρησιμοποιείται για περίπου εκατό χρόνια μετά το τέλος της περιόδου της Αμάρνα.

Οι ερευνητές R. Cohen και R. Westbrook μάς μιλούν για τη σημασία της μελέτης των Επιστολών της Αμάρνα. Λένε ότι οι άνθρωποι σήμερα πρέπει να τους δώσουν μεγαλύτερη προσοχή, καθώς αυτές οι πινακίδες είναι το πρώτο γνωστό διπλωματικό σύστημα. Παρατηρώντας τους μηχανισμούς που χρησιμοποιήθηκαν στο παρελθόν, μπορούμε να μάθουμε για διαφορετικά είδη σχέσεων και για το πώς άλλαξαν και τροποποιήθηκαν με την πάροδο του χρόνου. Αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να μάθουμε περισσότερα για τις επαφές μεταξύ τόσο μακρινών πολιτισμών, αναγνωρίζοντας ότι η απομόνωση δεν αποτελούσε μέρος της ζωής στην αρχαιότητα. Συνειδητοποιώντας την πολυπλοκότητα των διεθνών σχέσεων αυτήν την περίοδο, ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε το μακρινό παρελθόν, μπορεί να βελτιωθεί δραστικά.

Η Δομή των Επιστολών

Υπάρχουν 382 γνωστές πινακίδες, ταξινομημένες χρονολογικά και γεωγραφικά με το ακρωνύμιο «ΕΑ» από τον J. A. Kunudtzon, το 1907 μ.Χ. Όμως, όταν ο Knudtzon οργάνωσε τις πινακίδες, στο βιβλίο “Die El-Amarna-Tafeln”, μόνο 358 από αυτές ήταν γνωστές, ενώ οι υπόλοιπες 24 πινακίδες αναλύθηκαν το 1970 από τον Anson F. Rainey, με εξαίρεση τις EA 80-82.

Ορισμένες από αυτές τις πινακίδες (32) δεν είναι επιστολές, αλλά πιθανώς εκπαιδευτικό υλικό για γραμματείς. Οι ίδιες οι επιστολές οργανώθηκαν από τον Jean Nougayrol σε δύο ομάδες: lettre d'envoi (συνοδευτικές επιστολές) και lettre d'injonction (αιτήματα). Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της αλληλογραφίας είναι συνδυασμός των δύο αυτών τύπων, δηλαδή οι επιστολές αναφέρουν δώρα που έχουν σταλεί και ζητούν κάτι σε αντάλλαγμα.

Οι περισσότερες από τις επιστολές έχουν παραλήπτες τους Αιγύπτιους, μόνο λίγες έχουν γραφτεί από Φαραώ. Δεν γνωρίζουμε γιατί αυτές οι επιστολές βρέθηκαν μαζί, αλλά ίσως να μην στάλθηκαν ποτέ ή να ήταν διατηρημένα αντίγραφα. Επιπρόσθετα, πέρα από τις εκπαιδευτικές επιστολές, υπάρχουν άλλες δύο υποομάδες: Οι διεθνείς (τις οποίες οι Αιγύπτιοι ηγεμόνες αντάλλασσαν με τις μεγάλες δυνάμεις της Εγγύς Ανατολής και τα ανεξάρτητα βασίλεια) και οι διοικητικές (που ανταλλάσσονταν εντός της Συροπαλαιστίνης, κυρίως από υποτελείς των Αιγυπτίων).

Εκπαιδευτικές Πινακίδες

Στο τρέχον στάδιο της έρευνας, δεν γνωρίζουμε πολλά για αυτές τις 32 εκπαιδευτικές πινακίδες. Έχουν διάφορα θέματα, όπως μύθοι και έπη (EA 356-59, και πιθανόν EA 340 και EA 375), συλλαβάρια (EA 348, 350, 379), γλωσσάρια (EA 351-54, 373), κατάλογοι αγαθών (EA374), μια ιστορία των Χουρριάνων (EA341), έναν κατάλογο αιγυπτιακών λέξεων γραμμένων σε σφηνοειδή γραφή με βαβυλωνιακές ισοδυναμίες (EA368) και μια πινακίδα ίσως να είναι φυλαχτό (EA355). Σύμφωνα με τον William Moran, οι υπόλοιπες (EA 342-47, 349, 260-61, 372, 376-77, 380-81) είναι εκτενώς κατακερματισμένες και το περιεχόμενό τους δεν έχει ακόμα προσδιοριστεί.

Διεθνής Αλληλογραφία

Οι επιστολές της ομάδας αυτής μπορούν να χωριστούν σε εκείνες που ανταλλάχθηκαν μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων και εκείνες που ανταλλάχθηκαν μεταξύ ανεξάρτητων βασιλείων.

• Ανεξάρτητα βασίλεια: Υπάρχουν μόνο δύο μέρη σε αυτή την κατηγορία, τα οποία είναι η Αρζάβα (EA 31-32) και η Αλάσια (EA 33-40). Η Αρζάβα βρίσκεται στις νότιες ακτές της Ανατολίας. Η συμμαχία με την Αίγυπτο έγινε μέσω διπλωματικού γάμου. Η Αλάσια βρισκόταν στην Κύπρο και ήταν γνωστή πηγή χαλκού.
• Μεγάλες δυνάμεις: Ήταν μια αποκλειστική ομάδα στην οποία τα βασίλεια αντιμετωπίζονταν ισότιμα. Ήταν οι πιο ισχυρές και ευημερούσες περιοχές. Η Αίγυπτος μπήκε σ’ αυτή την ομάδα μόλις μετά τις εκστρατείες του Τούθμωσι Γ’. Οι άλλοι ήταν οι Βαβυλώνα, Χάττι, Μιτάνι και Ασσυρία. Καθώς ήταν ίσοι, είχαν μια «αδελφική» σχέση κι έπρεπε να χρησιμοποιούν ένα συγκεκριμένο πρότυπο για να απευθύνονται ο ένας στον άλλον. Πρώτα έπρεπε να προσδιορίσουν ποιος έγραφε και για ποιον γράφτηκε η επιστολή, μετά να αναφέρουν τις επιθυμίες τους στον άλλον, όπως φαίνεται στο παρακάτω παράδειγμα:

Να ειπωθεί στον Naphurreya, τον βασιλιά της Αιγύπτου, τον αδερφό μου, τον γαμπρό μου, τον οποίο αγαπώ και που με αγαπά: Εντεύθεν, ο Tushratta, ο Μεγάλος Βασιλιάς, ο βασιλιάς των Μιτάννι, ο πεθερός σου, που σε αγαπάει, ο αδερφός σου. Για μένα όλα πάνε καλά. Για σένα όλα να πάνε καλά. Για την Tiye, τη μητέρα σου, για το νοικοκυριό σου, όλα να πάνε καλά. Για την Tadu-Heba, τη θυγατέρα μου, τη σύζυγό σου, για τις υπόλοιπες συζύγους σου, για τους γιους σου, για τους ευγενείς σου, για τα άρματά σου, για τα άλογά σου, για τα στρατεύματά σου, για τη χώρα σου και για ό,τι άλλο σου ανήκει, όλα να πάνε καλά, πολύ καλά. (EA27)

Η υπόλοιπη επιστολή ήταν λιγότερο στερεότυπη, απευθύνοντας αιτήματα ή απαριθμώντας τα αντικείμενα που αποστέλλονταν. Αλλά, όπως είπαμε, συνήθως περιέγραφαν τόσο αιτήματα όσο και δώρα. Τα πιο κοινά θέματα ήταν οι διαπραγματεύσεις για διπλωματικούς γάμους, οι δηλώσεις φιλίας και η ανταλλαγή αγαθών.

Αλληλογραφία των Υποτελών

Κατά τη βασιλεία του Τούθμωσι Γ’, ο αιγυπτιακός στρατός έφτασε μέχρι τον Ευφράτη, ιδρύοντας μια αυτοκρατορία στην Χαναάν. Οι περιοχές αυτές έγιναν υποτελείς της Αιγύπτου και κάποια παραδείγματα είναι η Αμουρρού (EA60-67, 156-71), η Βύβλος (EA 68-138, 362, 139-40), η Δαμασκός (EA 194-97) και το Καντές (EA 189-190).

Οι υποτελείς της Αιγύπτου αναφέρονταν στον Φαραώ ως «άρχοντά μου» ή «Ήλιε μου» και συνήθως άρχιζαν τις επιστολές τους με έναν τρόπο παρόμοιο με το παρακάτω παράδειγμα:

Να ειπωθεί στον βασιλέα, τον άρχοντά μου, τον Ήλιο: Μήνυμα του Rib-Hadda, του υπηρέτη σου. Πέφτω στα πόδια του άρχοντά μου εφτά φορές και εφτά φορές. (EA85)

Θεωρητικά, οι υποτελείς πρέπει να υπακούν τους άρχοντές τους και παρόλο που οι υποτελείς των Αιγυπτίων διακήρυτταν διαρκώς την αφοσίωσή τους στον Φαραώ, κάποιοι από αυτούς ήταν προδότες και διαπραγματεύονταν με τους Χετταίους, όπως το Καντές και η Αμουρρού. Άλλοι, όπως η Βύβλος και η Δαμασκός, ήταν αληθινά αφοσιωμένοι στην Αίγυπτο, αλλά καταπιέζονταν από τους προδότες.

Οι επιστολές σήμερα

Όπως σημειώθηκε παραπάνω, υπάρχουν 382 πινακίδες γνωστές σε μας, ωστόσο, δεν βρέθηκαν ταυτόχρονα, που σημαίνει ότι διαφορετικές ομάδες αρχαιολόγων και πανεπιστημίων έχουν ανακαλύψει διαφορετικά τμήματα. Έτσι, οι πινακίδες είναι σήμερα διασκορπισμένες σε ολόκληρο τον κόσμο. Βρίσκονται σε μουσεία όπως το Vorderasiatisches Museum (Βερολίνο), το Βρετανικό Μουσείο (Λονδίνο), το Λούβρο (Παρίσι) και το Αιγυπτιακό Μουσείο (Κάιρο).

Το 1992 μ.Χ. ο William Moran μετέφρασε 350 επιστολές στα αγγλικά για πρώτη φορά. Χάρη στο βιβλίο του The Amarna Letters, η αλληλογραφία μπορεί εύκολα να μελετηθεί από τους ερευνητές σε όλο τον κόσμο, δεδομένου ότι, μέχρι τότε, μόνο η έκδοση σε σφηνοειδή γραφή ήταν διαθέσιμη. Το 2014 μ.Χ., μια νέα έκδοση των επιστολών δημοσιεύθηκε από τον Anson F. Rainey, με την επιμέλεια των William M. Schniedewind και Zipora Cochavi-Rainey. Το βιβλίο, The el-Amarna Correspondence, περιέχει μεταφράσεις, μεταγραφές της σφηνοειδούς και σχόλια πάνω στις επιστολές.