Kanlı Pazar olayı, 22 Ocak 1905 tarihinde, Rusya’nın St. Petersburg kentinde, Çarlık Kışlık Sarayı dışında toplanan barışçı ve silahsız protestocu bir topluluk üzerine Çarlık askerlerinin ateş ederek katliam yapması olayıdır. Yapılması istenen sosyal reformlar konusunda Çar II. Nikolay’a (dönemi 1894-1917) dilekçe sunmak üzere bir araya gelen işçi ve ailelerinden oluşan topluluğa Peder Georgy Gapon (1870-1906) öncülük ediyordu. Protesto göstericileri üzerine ateş edilmesi sırasında 1000’den fazla kişi ölmüş ve çok daha fazlası da yaralanmıştı.
Kanlı Pazar Olayı 1905 yılında meydana gelen Rus Devriminin bir parçası olup doğrudan genel grev ve Çarlık rejimine karşı başka protesto eylemlerine de yol açmıştır. Protestolara katılan topluluk köylüler, sanayi işçileri, kentli orta sınıf ve ordu bazı unsurlarından meydana geliyordu. Bu gelişmeler sonucunda rejim değişikliği olmamış, Çarlık makamı, arzu edilen sosyal reformları yapacağını ve temsili yeni bir parlamento olan Yasama Meclisi Duma’yı toplayacağını vaat ederek iktidarı elinde tutmuştur. Reformalar konusu halkta gerçek bir hayal kırıklığı yaratmış ve Rusya’nın Birinci Dünya Savaşı (1914-1918) sırasında sergilediği performansı ardından 1917 yılında meydana gelen iki devrim olayları ile Rusya Çarı devrilmiş ve Komünist bir hükümet kurulmuştu.
Arka plan: Sevilmeyen bir Çar
Çar II.Nikolay, 1894 yılından beri Rus İmparatorluğu hükümdarıydı. Ancak Çar’ın mutlak otoriter yönetimi, işçilerin, köylülerin ve ordu mensubu bazı unsurların siyasi, sosyal, ekonomik değişiklikleri ve temsili bir hükümet sistemini talep ettikleri 1905 yılı, Ocak ayında meydana gelen devrim nedenile büyük bir meydan okumayla karşı karşıya kalmıştır. Sanayileşme ile birlikte fabrika işçilerinden oluşan bir işçi sınıfı ortaya çıkmış ve birçok köylü de kendi topraklarında çalışabilme hakkını elde etmişti. Öğrenci kesiminde de önemli oranda artış olmuştu. Bu sosyal gruplardan hiç biri Rusya toplumunu dört katmana ayıran yasal sınıflandırmada doğrudan temsil edilmiyordu: Şöyle ki; soylular, sosyal üst tabaka mensupları, kasabalılar ve köylüler. Çar Nikolay’ın otoriter yönetimine karşı sosyal sorunlar uzun zamandan beri içten içe baş göstermiş ve devlet otoritesine karşı çeşitli toplumsal huzursuzluklar da patlak vermişti. Tarihçi C. Read bu konuda şöyle bir açıklama getirmiştir: “Rus Ordusu, yönetime karşı başkaldıran 1893 yılında 19; 1900 yılında 33; 1901 yılında 271 ve 1902 yılında 522 sosyal olayla uğraşmak zorunda kalmıştı (74). Siyasi amaçlı suikast olayları olağandışı değildi; kurbanlar polis teşkilatı, yerel yönetimler ve bakanlık düzeyinde kişilerden seçiliyorlardı.
Toplumda içten içe kaynayan hoşnutsuzluk, 1901 yılından itibaren yeni birkaç etkenin de eklenmesiyle birlikte artık taşma noktasına gelmişti. Resmi polis yetkililerin arka planda öncülük ettikleri işçi sendikaları oluşumu – Moskova Polis Yönetimi Görevlisi Sergei Zubatov’un önerdiği Polis Sosyalizmi Fikri - gerçek sendikal oluşumları açıkça gizlediğinden dolayı ters bir etki yaratmıştı. İşsizliği büyük ölçüde artıran 1901-1905 dönemi küresel ekonomik durgunluğu ve Rusya’nın, Japon-Rus Savaşı (1904-1905) sırasında kayıpları Çar Nikolay’ın itibarını daha da zedelemiş, siyasi ve ekonomik değişim çağrısında bulunan sosyal sınıfların çektiği sıkıntılar da ekonomik durgunluğu daha da artırma katkısında bulunmuştu. Ülkede protesto eylemleri giderek daha da şiddetli hale gelmişlerdi. Muhafazakâr İçişleri Bakanı Vyacheslav Plehve 1904 yılı, Temmuz ayında Sosyal Devrimciler Birliğinin bir üyesi eliyle öldürülmüştü. Gösteri yapmak isteyen topluluk, Çar Nikolay’ın St. Petersburg’daki resmi ikametgâhı olan Kışlık Sarayına yürümeyi planladıkları zaman Rusya’nın kilit özellikte kalelerinden biri olup büyük bir deniz üssü olan Port Arthur Limanının (Mançurya’da) Japonların eline geçtiği haberi gelmişti. Çar Nikolay’ın sadece ülke ekonomisini yönetmede değil, aynı zamanda ülkesine karşı savaşları yönetmede de başarısız olduğu görülmüştü.
Peder Gapon ve İşçi Meclisi
1905 yılı, 22 Ocak, Pazar günü (Eski Takvimle 09 Ocak), Çar Nikolay’ın bir temsilcisine yeni bir hükümet şekli çağrısında bulunan bir dilekçenin sunulmak üzere Kışlık Sarayı önünde bir gösteri düzenlenmişti. Protestocu topluluğa, St. Petersburg’da Rus Fabrika ve Değirmen İşçileri Meclisi adlı Fabrika İşçileri Sendikasını (oysa devlet izniyle kurulmuş) kurmuş olan radikal bir Ortodoks Rahip/Peder Georgy Gapon (1870-1906) önderlik ediyordu. İşçi Sınıfı lideri Peder Gapon, hükümet yetkililerine çalışanların bir sendika bünyesinde birleşmelerinin “onların (kesinlikle yapacakları gibi) örgütlenmelerine, bağımsızlıklarını gizlice ve hileyle ortaya koymalarına, kendilerine ve belki de bütün ulusa zarar vermelerine” yol açmaktan daha iyi olduğunu bildirmişti (Hosking, 406).
Perder Gapon, Hükümet icraatı için hazırlanan taslak bir teklif metninde “ifade özgürlüğü, vicdan, basın özgürlüğü ve toplantı yapma hakkında mahrum bırakılan işçiler için daha fazla özgürlük çağrısında bulunuyordu. İşçiler bazı medeni haklar ve devlet yönetim faaliyetlerine katılım hakkı elde etmek üzere çaba göstermelidirler” (ibid). Peder Gapon Meclisi, fabrika işçilerinin aşırı çalışma saatlerine kısıtlama getirme (o zamana kadar günde 12 saat çalışma norm halindeydi), ücretlerde iyileştirme, devlet sigortası ve sendika kurma hakkı konusunda daha fazla özgürlük talep ediyordu. Ayrıca, köylülerin çalıştıkları toprakları kendilerinin işlemelerini ve ucuz kredi almalarını da istiyordu. İşçi ve köylülerin çıkarları yeni bir mecliste temsil edilecekti. Diğer talepler arasında daha adil bir vergi sistemi, örgütlenme, konuşma, basın ve din özgürlüğü, küçük çocuklar için ücretsiz (ancak zorunlu) eğitim ve siyasi tutuklular için af konusu da yer alıyordu. Peder Gapon, bütün talepleri yazılı hale getirmiş ve barışçı bir yürüyüşün ardından bu konuları içeren belgeleri ve destek olması amacıyla eklenen 150.000 imzalı bir belge ile birlikte Çarlık makamına sunma kararı da alınmıştı.
Kışlık Sarayda Ölüm
Peder Gapon, Hükümet yetkililerine Kışlık Sarayı’na doğru yürüyüş yapılmasına öncülük etmeyi planladığını bildirme önlemini almıştı. Hükümet ise yürüyüş yapılmasını durdurmaya çalışmış ancak böylesine bir cevap verilmesi için artık çok geç olmuştu. Çar Nikolay, ihtiyatlı davranarak geceyi Saraydan uzak bir yerde geçirmişti. Barışçı bir şekilde yürüyen kalabalık, işçiler, kadınlar ve çocuklar en iyi Pazar kıyafetlerini giymişlerdi, üzerlerinde dini ikonlar ve Çar Nikolay’ın resimleri dışında uğursuz denilebilecek başka hiç bir şey bulunmuyordu. Topluluk çeşitli kontrol noktalarından geçerken dağılmaları yönünde çağrıları duymazdan gelerek Saraya yaklaşmıştı. Yürüyüş devam ederken, Sarayın dışında konuşlanmış piyade birlikleri topluluk üzerine ateş etmişlerdi. Yerel güvenlik görevlileri belki daha önce askerlere Saraya doğru yürüyen topluluk üzerine ateş açma emri vermiş veya askerler paniklemişlerdi. Kazak Süvarilerinin kalabalık üzerine hücum etmeleriyle birlikte durum daha da kötüleşmişti. Daha sonra, o sıralarda yoldan geçen masum kişiler, Sarayın dışında meydana gelen katliamı tanıklık ederlerken, onların da üzerlerine ateş açılmıştı. 1000’den fazla kişi ölmüş ve 2000 kişi de yaralanmıştı (Montefiore,521). Bundan dolayı, bu katliamın meydana geldiği Pazar günü “Kanlı Pazar” olarak anılmaya başlanmıştır.
Bu olaydan sonra St. Petersburg’da genel grev başlamıştı. Çar Nikolay’ın adil ve haklı bir yönetici olarak ideal imajı, en azından şehirlerde paramparça olmuştu. Yürüyüşe katılan bir işçi şöyle bir açıklama yapmıştı:
Bu gün ikinci bir kez doğdum, ama bu defa her şeyi af eden ve her şeyi unutan bir çocuk olarak değil, mücadele etmeye ve zafer kazanmaya hazır, acı çeken bir kişi olarak (Hosking,409).
Kısa bir süre sonra olaylarda tırmanma olmuştu. Çar Nikolay’ın amcası, Rusya Büyük Dükü, Moskova Genel Valisi Sergey Aleksandroviç (1857-1905) arabasına 17 Şubat günü bomba atıldığı zaman ölmüştü. Köylü isyanlarından sonra sadece Rusya’da değil, İmparatorluk toprakları genelinde öğrenci olayları, aydınların destekledikleri grevler ve protesto olayları da meydana gelmişti. Haziran ayında Rus savaş Gemisi Potemkin Zırhlısı denizcileri de Odessa’da bir isyan başlatmışlardı. Ekim ayında daha fazla genel ve yerel grev olayları devam etmiş (son derece yıkıcı bir demiryolu grevi de dâhil) ve St. Ptersburg İşçi Temsilcileri Sovyet’i kurulmuştu. Georgy Stepanovich Khurstalev-Nasar’ın (1877-1919) başkanlık ve Leon Troçki’nin (1879-1940) vekâlet ettiği bu Sovyet (“Konsey” anlamında), çalışma gününü 8 saat ile sınırlandırma çağrısında bulunmuştu. Devrimciler açısında görülen sorun; birleşik ve merkezi bir örgütlenmenin ve de tartışmasız bir liderliğin olmaması olmuştu.
Tamamen kendine has bir gerçekliği yaşamakta olan Çar Nikolay, istediği gibi yönetme konusunda İlahi hakkına karşı duran herkese güç kullanmaya devam edilmesi gerektiğine inanıyordu. Neyse ki, devlet adamı Sergei Wite (1849-1915) gibi bazı şahsiyetler Çar Nikolay’ı bu yaklaşım aptallığı konusunda ikna etmişlerdi ve Çar da en sonunda protestocu topluluğa bazı tavizleri vermek ve daha anayasal bir yönetim biçimi sağlamak zorunda kalmıştı. Çar’ın Ağustos Manifestosunda listelenen ilk ama oldukça uysal önerilerini çoğu liberaller reddetmişlerdi. Çar Nikolay, daha sonra, 17 Ekim günü, Ekim Manifestosu olarak bilinen bir af düzenlemesi ve daha köklü reform önlemlerini ilan etmişti. Çar Nikolay’ın bu adımı, Çar’a karşı muhalefet seyrinde bölünme yaratmıştı, çünkü Manifesto büyük ölçüde daha ılımlı liberal kesimleri ve toplumda ne köylü ne de işçi sınıfından olanları tatmin etmişti. Son iki grup ve bazı radikal kesimler savaşmaya hazır idiler, ancak Rus-Japon Savaşından sonra ordunun geri dönmesiyle Çar Nikolay’a destek verilmişti. Çar’a sadık kalan ordu, muhalefeti acımasız bir şekilde bastırmak üzere bir araç olarak kullanılmıştı. Tarihçi Read şöyle ifade etmişti: “Otokrasi her taraftan saldırı altındaydı ve ancak kıl payı kurtulabilmiştir” (75).
Çar’ın Reformları
Çar Nikolay tebaasına belirli medeni hakları tanımayı garanti etmişti: Basın özgürlüğünde artış olmuş, sendikalar kurulmuş, grevler ve öğrenci toplantıları artık serbest olmuştu. Bu değişikliklerin, sonraki yıllarda sıradan insanların siyasallaşması üzerinde uzun vadeli etkisi de olmuştu. Polis ve diğer yetkili makamlar her türlü siyasi faaliyeti yakından takip ediyor, gazeteciler radikal görülen herhangi bir konuda para cezası alıyor ve cezaevine gönderiyorlardı. Çar Nikolay ayrıca Devlet Konseyi (Üst Meclis) ve Duma’dan (Alt Meclis) oluşan yeni bir parlamento kurmuştu. Üst Meclis üyelerinin yarısı aday gösterilmiş ve geriye kalanlar üst sınıflardan geliyorlardı. Duma (Alt Meclis) üyeleri genel halktan seçilmişlerdi, ancak oylamaların çoğu dolaylı oluyordu.
Gerçek anlamda, ilk olarak 1906 yılı, Nisan ayında toplanan Çar Nikolay parlamentosu, bakanlar doğrudan Çar’a karşı sorumlu oldukları ve mali konularda yetkileri sınırlı oldukları için bağımsız bir siyasi organ olarak halka fazla bir şey sunamıyordu. 1906 yılından 1911 yılına kadar başbakanlık görevini yürüten Pyotr Stolypin (1861-1911) ekonomik ve tarımsal birkaç önemli reformları başlatmıştı. Başbakan Stolypin reformların çoğunda makul ölçülerde başarılı olmuştu, ancak Çar Nikolay’ın Ekim Manifestosunun mümkün olduğu kadar çok noktasını sulandırmaya veya Manifestodan tamamen kaçınmaya kararlıydı. Çar Nikolay, Rus Halk Birliği gibi aşırı milliyetçi ve gerici örgütlere verdiği destek nedeniyle sıradan insanlarla olan ilişkilerini daha da kötü hale getirmişti. Bu örgütler “Batı sınır bölgelerinde pogrom uygulamalarıyla sosyal düzensizliği daha da körüklüyorlardı. Bu birlikler, yüzyıl ortası faşizminin öncüleri olmuşlardır” (Service, 9).
Aralarında Vladimir Lenin (1870-1924) önderliğindeki Marksist Bolşeviklerin de bulunduğu radikal solun Çarlık rejimini devirme şansını kaçırmış olduğu gibi görünüyordu. O zamanlar İsviçre’de, kendi isteğiyle sürgünde bulunan Lenin, solun birlik olma eksikliğinden yakınıyordu; 1904 yılında yazdığı Bir Adım İleri: İki Adım Geri adlı eseri 1905 devriminden yararlanma başarısızlığının iyi bir özeti oluyordu. Lenin daha sonra 1905 olaylarının aslında gerçek bir devrim olayları olmadıkları, daha ziyade gerçek bir “devrimin provaları” olduklarını yazmıştır (Wood,34).
Zaman Komünistlerin lehine gelişiyordu; çünkü ülkede daha köklü reformların eksikliği ve Rusya’nın Birinci Dünya Savaşı (1914-1918) sürecinde yaşanan olaylar ile feci bir şekilde birleşmesiyle birlikte, Çar Nikolay’ın tahttan indirildiği ve lideri Lenin olan Sovyet Rusya’nın kurulduğu 1917’de meydana gelen şiddetli Rus Devrimine (aslında iki devrim; biri Şubat, diğeri ise Ekim ayında) yol açmıştı. Bu önemli sosyal olayların seyri, sıradan Rusların “yarı kırsal gettolarından çıkıp vatandaş oldukları ve çıkarlarının temsil edildiği modern kentler dünyasına girmeye çalıştıkları” 1905 yılında bir Pazar günü olaylarına kadar uzanır (Hosking,408).
