Kabala mefhumu, bilhassa Orta Çağ'da yaygınlaşan Yahudi mistisizminin şeklini ifade eder. Ancak, son on yıllarda esasen Yahudi mistik düşüncesinin tamamı için umumi bir terim haline geldi. Kelimenin tam anlamıyla "alınan şey" manasına gelen Kabala, Kitab-ı Mukaddes zamanlarına dayanan bir dizi ezoterik geleneği içerir ve bugün hala çok canlı. Dünyanın yaratılışı, Tanrı'nın tabiatı, coşkulu mistik tecrübe, yaklaşan mesih zamanı ve ahiretin tabiatı gibi mevzuları ele alır. Netice olarak, Kabala bütün mistik ananelerin çabaladığı şeyin Yahudi şeklini temsil eder; entelektüelin ötesinde bir seviyede ilahi olanın doğrudan ve samimi bir bilgisi.
Temelde ezoterik bilgi geleneği olmasına rağmen, Kabala modern çağın şafağına kadar popülerdi ve yaygın olarak tatbik edildi, ancak inisiyelerin yaşı ve izafi dindarlığı hususunda sınırlamalar vardı. Kitab-ı Mukaddes mevzularının eski Talmud araştırmaları, Tanrı'nın tahtına coşkulu iniş hikayeleri, dünyanın yaratılışına dair geniş mitler, yoğun mesihçi coşku ve bugün hala Yahudiliğe tesir eden hareketlerin doğmasına yol açan dindar ritüel ve pratik şekillerini ihtiva ediyordu.
Haskala veya Yahudi Aydınlanması'nın ardından, Kabala birçok Yahudi tarafından en iyi ihtimalle daha saf bir zamanın utanç verici bir kalıntısı olarak görülmeye başlandı ve Avrupa'nın yeni seküler Yahudileri arasında büyük bir itibar kaybına uğradı. Ancak son zamanlarda Kabala, yaygın laik ve dini ilgiyle ve bazı okulların Yahudi olmayanlara benzeri görülmemiş bir şekilde ulaşmasıyla muazzam bir canlanma yaşadı.
Kitab-ı Mukaddes Kökenleri
İbranice Kitab-ı Mukaddes'te sistematik bir mistisizm şekli belirtilmemiştir, lakin sihir ve kehanet şekilleri bol miktarda bulunur. Mesela, Hz. Musa bir asayı yılana dönüştürmek gibi efsunlu işler yapar, Hz. Yakup gibi figürler ilahi vizyonlar görür ve Kral Davut Kudüs'e girerken coşkulu bir trans halinde raks eder. Hakikaten de, ilahi konuşmanın kanalize edilmesini gerektiren bütün kehanet ananesi mistik bir egzersiz olarak görülebilir.
Kitab-ı Mukaddes'teki en önemli mistik mevzu, Ezekiyel'in Tanrı'nın taht-arabası vizyonudur. Gerçeküstü, gizemli ve bazı açılardan tehlikeli bir şekilde antropomorfik imajları, sonunda erken Yahudi mistik geleneğinin iki ana konusundan biri olan maaseh ha'merkabah veya "Arabanın işi"nin doğmasına yol açan tutkulu bir açıklama ve yoruma yol açtı. Erken mistik spekülasyonun diğer birincil konusu da Kitab-ı Mukaddes'te yer almaktadır: dünyanın kendisinin yaratılışı, gizemleri maaseh bereshit veya "başlangıcın işi" olarak adlandırılmaya başlandı.
Talmud ve Merkaba Mistisizmi
Tanınabilir derecede sistematik Yahudi mistisizminin ilk şekli muhtemelen İkinci Mabet zamanında ortaya çıktı ve Talmud zamanında tam şeklini almış gibi görünüyor. Zaten yoğun mistik spekülasyonların konusu haline gelmiş olan Hezekiel'in vizyonuna dayanır. Talmud'un kendisi, sırların kendileri ifşa edilmese de, Tanrı'nın arabasının 'sırlarını' açıklayan muayyen hahamlardan bahseder. Bu pasajlar ayrıca bu nev'i sırların umuma açıklanması veya yazılması konusunda güçlü yasaklara da işaret eder. Bunların yalnızca Yahudi hukuku ve teolojisi konusunda bilgi sahibi olan az sayıda talebeye şifahi olarak iletilebildiği anlaşılıyor.
Bu sınırlamalar, dört hahamın ilahi bir vizyon gördüğü, biri öldüğü, biri delirdiği, biri sapkın olduğu ve biri 'huzur içinde' ortaya çıktığı bahçeye giren dört kişinin ünlü hikayesinde dolaylı olarak açıklanmıştır. Bu, meleklerin ve Tanrı'nın ilahi sarayının mistik vizyonlarının tehlikelerinin bir benzetmesi olarak yorumlanmıştır.
Bu hikayelerin muayyen bir mistik geleneğe atıfta bulunup bulunmadığı net olmamakla birlikte, modern bilim insanları tarafından "merkaba mistisizmi" olarak adlandırılan şeyin bu devirde ortaya çıkması nedeniyle, atıfta bulunmaları muhtemeldir. Bu mistisizm biçimi, vecd halinde meditasyon yoluyla ilahi sarayın yedi salonuna inmeyi ve Tanrı'nın sarayı ve taht arabası vizyonlarıyla sonlanmayı ihtiva ewder. Önde gelen hahamların bu mistisizm şeklini tatbik ettiği belirtilmiş ve bu yolculuklarla ilgili muazzam bir literatür toplanmıştır.
Sefer Yetzirah
Resmî anlamda proto-Kabalaistik olarak doğru bir şekilde tanımlanabilecek ilk edebiyat eseri Sefer Yetzirah veya "Yaratılış Kitabı"dır. Yazılış zamanı münakaşalıdır, ama muhtemelen Talmud sonrasıdır ve şüphesiz 10. yüzyılda var olmuştur. Seleflerinden farklı olarak Sefer Yetzirah, ilahi savaş arabasıyla değil, dünyanın yaratılışıyla alakadardır. Son derece kısa ve umumen oldukça esrarlı metin, yaratılışın Tanrı'nın İbrani alfabesinin harflerini on sefirot (sephiroth) veya "sayı"nın işbirliğiyle büyülemesiyle gerçekleştiğini anlatır ve bu sayılara belirsiz bir şekilde antropomorfik bir form verilmiştir.
Bu sebeple Sefer Yetzirah, bugün bilindiği şekliyle Kabala'nın başlangıcını işaret eder. Her ne kadar sonunda yerini çok daha karmaşık ve uzun ortaçağ eserlerine bırakmış olsa da Sefer Yetzirah, şümullu mistik ve felsefi spekülasyonlara yol açmış ve Yahudi dünyasında sistematik mistisizmin ilk yaygın ve genel kabul görmüş şekli olarak görünmektedir.
Sefer Yetzirah'ın yerini daha az bilinen ama yine de önemli olan Sefer HaBahir veya "Parlaklık Kitabı" aldı. Yine de kısa ve selefinden daha da esrarlı olan Bahir, sefirot mefhumunu, onları "alt" dünyalarda tezahür eden İlahiliğin muayyen yönlerini aksettiren ilahi enerjinin kapları olarak tasarlayarak genişletti. İki kitabın birleşimi, kanonik Kabalistik metin Sefer HaZohar'ın oluşturulmasına yol açacaktı.
Zohar
Abidevi Sefer HaZohar veya "Işıltı Kitabı" Kabala'nın en mühim tek metnidir. Zohar'ın kökenleri başlangıçta belirsizdi ve o devirde önemli münakaşalara yol açtı. 1200'lerde ortaya çıktı ve antik haham Simeon Bar Yochai'ye atfedildi, ancak modern bilim insanları büyük ölçüde bunun esas olarak İspanyol bir mistik olan Moshe de Leon veya spekülasyonları sonunda de Leon tarafından toplanıp neşredilen benzer düşünen mistiklerden oluşan bir grup tarafından yazıldığı hususunda hemfikirdir.
Basılı edisyonları 1.000 sayfadan fazla olan devasa bir eser olan Zohar, sözde Aramice bir lehçede yazılmıştır ve müteakip yüzyıllarda Yahudi mistisizmi için standart belirleyen şümullu, destansı bir kozmoloji teklif etmektedir. Temel kavramları arasında Hayat Ağacı vardır: Tanrı'nın muhtelif vasıflarını oluşturan küreler veya varlıklar olarak düşünülen on sefirot'un konfigürasyonu. Bu sefirot'lar, ain sof veya tam anlamıyla "sonsuz" olarak adlandırılan Tanrı'nın sonsuz, bilinemez özünden ayrıdır. Bina ("bilgelik" veya "irfan"), hesed ("merhamet") ve gevurah ("kuvvet") gibi belirli ilahi hususiyetlerle tanımlanırlar. Aynı zamanda, eller ve ayaklar gibi ilahi bedenin parçalarını temsil ederler.
En çarpıcı olanı, Zohar'ın kozmolojisinin açıkça erotik bir unsur ihtiva etmesidir, yesod ("temel") ve malchut ("krallık") sefirotları sırasıyla penis ve vajinayı temsil eder ve Tanrı'yı yaratıcı oto-erotizm şekline giren bir erdişi varlık yapar, bu kavram daha sonraki Kabala şekilleri için de temel olmaya devam eder. Daha sonraki Yahudi mistisizm şekilleri için eşit derecede önemli olan, maddi dünyada gerçekleşenlerin ilahi dünyaya doğrudan tesir ettiği ve bunun tersinin de geçerli olduğu fikriydi: "Aşağıdan gelen dürtü, yukarıdan gelen dürtüyü ortaya çıkarır" (Zohar I, 164a). Bu, insanlığa ilahi olanın çalışmasında son derece aktif bir rol verir ve sefirot dünyasını çalışma, dini ritüel, dua ve mistik pratikler yoluyla tesir eder.
Daha sonraki Kabala'da olduğu kadar vurgulanmasa da, Zohar aynı zamanda insan günahı ve şekina ile İsrail halkının devam eden sürgünü neticesi ilahi mimaride bir kusur olduğu ve bunun mesiyanik tikkun ("tamir") ile tamir edilebileceği fikriyle yeni zuhur eden mesiyanik unsurlar da içerir. Bu tikkun, Yahudi emirlerini yerine getirerek, iyi işlerde bulunarak ve Tevrat'ı inceleyerek desteklenebilir. Bu tür mesiyanik mefhumlar, de Leon'un halefleri tarafından, sonraki birkaç asır boyunca Yahudi mistisizminin merkezi haline gelecekleri noktaya kadar benimsendi.
Ari
Zohar, Yahudi dünyasında hızla yayıldı ve Kabala'nın düşünce ve pratiklerini kökten değiştirdi. Genelde meçhul doktrinlerinden tutarlı, sistemleştirilmiş bir mistik gelenek oluşturmak için birkaç teşebbüste bulunuldu, lakin en başarılısı, 16. yüzyıl hahamlarından Isaac Luria'nın, Ari ("aslan") olarak da anılan, teşebbüsüydü.
Karma Aşkenazi ve Sefarad mirasına sahip olan Luria, böylece Yahudiliğin en önemli iki ekolünü ve mistik geleneklerini birleştirerek, doğu Celile'deki Safed kasabasında bulunan bir Kabalistler halkasında iz bıraktı. Luria mistik sistemini Zohar'a dayandırdı ancak bölgeye gömülmüş uzun zaman önce ölmüş mistiklerin ruhlarıyla doğrudan manevi söyleşi yoluyla aldığını iddia ettiği orijinal doktrinleri de içeriyordu. Neredeyse hiç kendi yazısını bırakmadı ama doktrinleri, en müessir versiyonunu neşreden Haim Vital olmak üzere birkaç talebesince yazıldı.
Büyük ölçüde basitleştirilmiş bir şekilde, Luria'nın Kabalası, yaratılış anında, ain sof'un sonsuz Tanrısının, dünyanın yaratılacağı sahayı yaratmak için kendini daralttığını ileri sürmüştür. Buna tzimtzum ("daralma" veya "indirgeme") adı verilmiştir. Bu sahaya sefirot kapları ve bir ilahi ışık huzmesi akıyordu. Bu ilahi enerjiyi içeremeyen kaplar parçalanarak, bozulmuş maddi dünyamızı oluşturan klippot veya "parçalar" yaratılmıştır. Lakin bu maddi alemde kalanlar, orijinal ilahi ışığın "kıvılcımları" olmuştur. Dünyanın yaratılışına dair bu karanlık vizyon daha sonra galut ("sürgün") kavramıyla münasebetlendirilmiştir. Luria, sadece Yahudi halkının sürgünde yaşamadığını, aynı zamanda Tanrı'nın şekina'da ve bir dereceye kadar Tanrı'nın kendisi ve bütün yaratılışının da içinde yaşadığını ileri sürmüştür.
Luria'nın Kabala'sı tam da bu noktada derin bir mesiyanik vasıf kazanır. Zohar'ın tikkun mefhumlarını ve mistik bir gelenek, dini çalışma ve ritüel yoluyla ilahi "kıvılcımların" yükseltilmesini kullanarak Luria, mesihin ruhunun gilgul ("döngü") adı verilen reenkarnasyon varoluşunun birçok döngüsü boyunca yaptığı yolculukların tamamlanmasına ulaşacağı bir mesiyanik devrin zuhurunu teklif etti. Enkarne olmuş mesih daha sonra son kıvılcımları yükseltecek ve böylece parçalanmış maddi dünyanın tamirini tamamlayacak ve bu da ruhani dünyaya karışacak ve sadece yaratılışı değil aynı zamanda Tanrı'nın kendisini de tamir edecektir. Luria'nın Kabala'sı, Yahudi dünyasındaki derin kurtuluş hasretini yakalayarak Zohar'ınkinden bile daha muvaffak olduğunu ispatladı. Lakin yoğun mesihçiliği, uzun zamandır mesiyanik hisleri teşvik etmekten çok bastırmaya çalışan ananevi Yahudiliği derinden rahatsız etti.
Sabatay Sevi
Zohar ve Lurian Kabala'nın popülaritesiyle ortaya çıkan mesiyanik coşku, nihayet Sabatay Sevi (Shabtai Tzvi) adlı bir Türk mistiğinin etrafında birleşti. Çılgınca karizmatik ve muhtemelen akıl hastası olan Sevi, antik çağlardan beri en başarılı sahte mesih oldu. 1626'da İzmir'de doğan Sevi, karizması ve Kabalistik bilgisiyle mahalli Yahudi muhitlerinde iyi bilindi, ancak aynı zamanda dengesiz ve bazen açıkça saldırgan davranışlarıyla da tanındı. Zevi'nin sık sık coşkulu duyguların zirvelerine ulaştığı ve muayyen noktalarda kendini mesih ilan ettiği anlaşılıyor. Bu taarruzlarından sonra, önceki umumi eylemlerinden derin bir pişmanlık duyacağı karanlık ve introspektif ruh hallerine çöküyordu. Nihayet davranışları sebebiyle mahalli Yahudi cemaatinden kovuldu.
1663 yılında Sevi, Gazzeli Nathan adlı genç ve kabiliyetli bir düşünürün kendisini vaat edilen mesih olarak ilan ettiği İsrail topraklarına gitti. Lurian mistisizmince böyle bir figüre zaten hazırlanmış olan Yahudi dünyasının çoğu, ümitlerinin yeni objesini coşkuyla kucakladı ve yeni mesihe sadakatlerini beyan etti. Sonunda Sevi, Osmanlı otoritelerince tevkif edilip hapse atıldı ve Türk Sultanı ona bir ültimatom sundu: ölüm yahut İslam'a geçiş. Sevi, takipçilerinin ona olan inancını paramparça ederek ikincisini seçti. Yahudi dünyasının çoğu, sözde mesihin dinden dönmesine şok ve ezici bir hayal kırıklığıyla tepki gösterse de, küçük taraftar grupları onu takip etmeye devam etti.
Gazzeli Nathan sadık kaldı ve mesiyanik ruhun -yani Sabatay Sevi'nin- son ilahi kıvılcımları yükseltmek ve tikkun'u getirmek için Lurianik klippot'un en alt seviyesine inmesi gerektiği bir teoloji geliştirdi, böylece Sevi'nin dinden dönmesini açıkladı. Bu doktrin, ha'mitzvah sh'baah b'averah (kelimenin tam anlamıyla "ihlalinde gelen emir") veya Kabala'nın önde gelen bilgini Gershom Scholem'in "günah yoluyla kurtuluş" dediği şey olarak adlandırıldı. Bazı Sabbatlılar, gizlice doktrinlerini uygularken İslam'a geçerek Sevi'yi takip ettiler. Bu tür bir mezhep olan Dönmeler bugün hala varlığını sürdürüyor.
Hasidizm
Sabatay Sevi'nin irtidadının ardından, mesihçi fikir bir kere daha bastırıldı, lakin Lurianik Kabala'nın kendisi popülerliğini korudu. Bir kitle hareketi olarak son hali ve seleflerinden çok daha muvaffak olduğu ispatlanmış olan Hasidizm veya Hasidik Yahudilik, görünüşte 18. yüzyılda gezgin bir mistik ve inanç şifacısınca kuruldu ve Baal Şem Tov ("iyi adın sahibi") olarak anılmaya başlandı. Bir Zen rahibinin tarzında, Doğu Avrupa'nın büyük Yahudi cemaatlerini dolaşarak, gelenekçi kurumun kuru yasalcılığı olarak gördüğü şeyin aksine, Tanrı ile anında hissi bir tecrübeye vurgu yapan dindar ve popülist bir doktrin vaaz etti. Kutlamanın coşkulu sevincini ve devekut ("yapışmak") idealini, yani dua ve ritüelin şuurlu hissi bir şekilde kanalize edilmesi ve Tanrı ile doğrudan mistik bir bağlantıya dönüştürülmesini vurguladı. Hasidizm, ciddiyetten ziyade neşe ve hissi, ayrıca her Yahudi'nin en yüksek manevi aydınlanma ve coşku seviyesine ulaşma kabiliyetini vurgulayarak, hahamlık veya mistik bir seçkinler topluluğu fikrini reddetti.
Baal Şem Tov, kendilerini muayyen Yahudi cemaatlerine dayanan okullar veya hahamlık mahkemeleri şeklinde teşkilatlandıran çok sayıda takipçi kazanmaya başladı. Bunların en önde gelenleri tzaddikim ("doğru kişiler") olarak anılmaya başlandı. Tzaddik, bir muallim ve cemaatin lideri olması anlamında hahamın ananevi rolüne benzerken, aynı zamanda takipçilerine ilahi olanın doğrudan kanalı olarak yeni bir yön de kazandı. Tzaddikim'in hiçbiri kendilerinin mesih olduğunu iddia etmese de, Zohar ve Lurianik Kabala'nın mesihçi yönleri güçlü kaldı. Bilhassa Hasidizm, klippot, tikkun ve ilahi "kıvılcımlar" fikirlerini teolojisinin temel unsurları olarak benimsedi. Hasidim, coşkulu tecrübe, yasaya bağlılık ve ferdi duanın devekut'u yoluyla, kırık kapların tamirinin ve İsrail ile dünyanın kurtuluşunun sağlanabileceğine inanıyordu.
Hasidizm, daha ananevi düşünceli olanlar arasında derin bir düşmanlık uyandırmasına rağmen, son derece popüler bir hareket olduğunu ispatladı ve bu kişiler mitnagdim ("muhalifler") olarak adlandırıldı. Holokost'ta sayıları azalsa da, Hasidizm'in dikkate değer yenileyici güçleri olduğu ispaylandı ve ABD ve İsrail'deki merkezleri son on yıllarda muazzam bir büyüme gösterdi.
Modern Kabala
Modern çağda, Kabala popülerlik ve yaygın reddedilme döngülerinden geçmiştir. Haskala veya Yahudi Aydınlanması 18. ve 19. asırlarda meydana geldiğinde, Kabala Yahudi cemaatinde ortaya çıkan seküler ve rasyonalist hareketler tarafından saçma ve biraz utanç verici olarak alay mevzusu edildi. Ancak 20. yüzyılda, Kabala Yahudi tarihinde mühim bir dini, teolojik ve sosyolojik fenomen olarak görülmeye başlandı ve akademik çalışması Gershom Scholem, Moshe Idel ve diğerlerinin çalışmalarıyla kendi başına geldi.
Popüler seviyede, Kabala'nın bazı yönleri bugün ananevi düşünceli Yahudilerce yaygın olarak tatbik edilmeye devam ediyor. Bu bazen büyülü muskaların kullanımını ve en meşhuru mistik ilahi "Lecha Dodi" olan Kabalistik ayinlerin söylenmesini ihtiva eder. Birçok Yahudi, bu tür pratikleri müşahede ederken, bunların ardındaki mistik fikirlerden büyük ölçüde habersiz kalır. Mesihçi fikir canlılığını korurken, Yahudi cemaatinde çok daha az yaygındır.
Belki de en dikkat çekici olanı, ilk kez Yahudi olmayanlara bir Kabala biçimi öğreten bir hareketin zuhur etmesidir. Kabala Merkezi, Madonna gibi mensupları sayesinde ünlü oldu ve Yahudilikle hiçbir bağlantısı olmayanlar arasında şaşırtıcı derecede popüler olduğu ispatlanmış, ananevi Kabala ve Yeni Çağ düşüncesinin senkretik bir kombinasyonunu vaaz etmekte. Günümüzde muhtelif mistik düşünce şekillerine, gizli bilgiye ve Kabala'nın dikkate değer tarihi esnekliğine olan hayranlık göz önüne alındığında, öngörülebilir gelecekte Yahudi fikrinde, pratiğinde ve maneviyatında bazen göz ardı edilen muazzam bir rol oynamaya devam etmesi muhtemel görünüyor.
