Ludwig van Beethoven

Ludwig van Beethoven (1770-1827) was een Duits componist van klassieke en romantische muziek; Hij wordt algemeen beschouwd als een van de grootste musici van alle tijden. Beethoven, vooral bekend om zijn negen symfonieën, pianoconcerten, pianosonates en strijkkwartetten, was een grote vernieuwer en hoogstwaarschijnlijk de meest invloedrijke componist in de muziekgeschiedenis.

Jonge jaren

Ludwig van Beethoven werd geboren in Bonn, Duitsland, op 16 december 1770. Zijn grootvader was de muziekdirecteur (kapelmeester) van de aartsbisschop-keurvorst van Keulen in Bonn en zijn vader, Johann van Beethoven (ca. 1740-1792), werkte aan hetzelfde hof als instrumentalist en tenorzanger. Ludwigs moeder was chefkok in het paleis. Ludwig had slechts twee overlevende broers en zussen, zijn jongere broers Caspar Anton Carl (geb. 1774) en Nikolaus Johann (b. 1776). Ludwig's vader wilde graag dat Ludwig zijn duidelijk gebleken muzikale vaardigheden zou ontwikkelen, maar pakte dit zo streng aan dat zijn oudste zoon weinig tijd overhield voor alle andere dingen die kinderen moeten leren om evenwichtige volwassenen te worden. Johann was gewelddadig en een alcoholist, dus het was niet goed mogelijk om tegen zijn wensen in te gaan.

Ludwigs muzikale opleiding werd vanaf 1779 aan het Keulse hof voortgezet onder leiding van de organist en componist Christian Neefe (1748-1798). Ludwig maakte indruk en in 1781 werd hij assistent-hoforganist; het jaar daarop werd hij benoemd tot klavecinist van het hoforkest. Ludwigs componeerde zelf al stukken die door zijn leraar werden gecatalogiseerd en in 1782 werd een reeks van zijn klaviervariaties uitgegeven. Drie van Ludwigs pianosonates werden gepubliceerd in 1783. Met een slimme zet droeg Ludwig zijn sonates op aan de keurvorst, en hoewel deze dat jaar nog stierf, besloot de volgende keurvorst hem in het hoforkest te houden.

In 1787 was Ludwig helemaal klaar om naar Wenen te gaan, waar was geregeld dat hij les zou krijgen van Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791). Hoewel hij Wenen bereikte, was hij al na twee weken verplicht om naar huis terug te keren toen zijn moeder ziek werd. Helaas slaagde Ludwig er niet in om terug te keren naar Bonn voordat zijn moeder stierf, waarschijnlijk aan tuberculose. In 1789 was Johann van Beethoven dieper afgedaald in zijn alcoholverslaving en verdriet, zodat Ludwig verplicht was de verantwoordelijkheid voor de gezinszaken over te nemen, waaronder het beheren van de helft van het salaris van zijn vader. Een tweede kans om van een meester te leren kwam in 1792 toen Ludwig verlof kreeg om te studeren bij Joseph Haydn (1732-1809), die ook in Wenen was. De muziek van zowel Mozart als Haydn beïnvloedde Beethoven in de eerste fase van zijn carrière als componist, evenals de leiding van een andere leraar, Johann Georg Albrechtsberger (1736-1809), met name wat betreft het contrapunt.

Afkomst en karakter

Beethoven was "gedrongen, tanig, met een lelijk, rood, pokdalig gezicht – en [met] nogal boerse manieren" (Wade-Matthews, 333). De muziekhistoricus C. Schonberg schetst een nog grimmiger beeld van de componist:

Hij was bepaald onknap en werd in zijn jeugd Der Spagnol genoemd vanwege zijn wrattigheid. Hij was kort, ongeveer 1 meter 60, dik en breed, met een massief hoofd, een wilde weelderige haardos, uitstekende tanden, een kleine ronde neus en had de gewoonte om te spugen waar het hem uitkwam. Hij was onhandig en alles wat hij aanraakte liep kans te breken of in de war te raken... Hij was nors en achterdochtig, overgevoelig als een mensenhatende gifslang, en geloofde dat iedereen erop uit was om hem te bedriegen, had geen enkel sociaal talent, was vergeetachtig, vatbaar voor hardvochtige woede, en hield zich bezig met een aantal onethische transacties met zijn uitgevers. Als vrijgezel leefde hij in een onbeschrijfelijk chaotische omgeving, grotendeels omdat geen enkele dienaar zijn driftbuien kon verdragen. (109)

Net als zijn vader kon Beethoven de drank moeilijk laten staan. Zijn grote passie naast muziek was de natuur. Zoals gravin Therese von Brunsvik ooit in een brief schreef: "Hij hield ervan om alleen met de natuur te zijn, om haar tot zijn enige vertrouweling te maken" (Osborne). Beethoven zelf zei ooit: "Ik zie liever een boom dan een man" (ibid); ooit weigerde hij zelfs een huis te huren toen hij ontdekte dat er geen bomen in de buurt waren.

Beethovens interesse vor de liefde blijft een duister geval. Zo schijnt de componist de zangeres Magdalena Willmann in de jaren 1790, gravin Josephine Deym in 1805 en Therese Malfatti in 1810 ten huwelijk hebben gevraagd, maar zulke roekeloze en sociaal onmogelijke liefdesverklaringen waren kansloos, als ze inderdaad ooit werden gedaan. Beethoven werd verliefd op een vrouw die hij in een brief van juli 1812 beschreef als Unsterbliche Geliebte ("Onsterfelijke geliefde"), hoewel de brief nooit werd verzonden (na de dood van de componist werd hij gevonden in een geheime lade van zijn geldkist). De beoogde ontvanger was mogelijk de reeds getrouwde Antonie Brentano, de schoonzus van zijn vriendin Bettina Brentano; een andere kandidaat is de pianiste Dorothea von Ertmann. Het gemeenschappelijke kenmerk van alle door Beethovens begeerde vrouwen is dat ze allemaal volkomen onbereikbaar waren tenzij de dames bereid waren zichzelf te ruïneren; misschien was dat onbewust het echte verlangen van een onmogelijk excentrieke man die niet in staat leek om met wie dan ook samen te leven, man of vrouw.

In 1815 nam Beethoven, na de vroegtijdige dood van zijn broer Caspar, de rol aan van wettelijke voogd van zijn neef Karl, hoewel het duo een problematische verhouding had. Beethoven probeerde Karls moeder uit te sluiten van Karls voogdij – hij keurde haar lage opleiding en slechte reputatie af – maar moest een langdurige juridische strijd voeren om zijn zaak te winnen. Karl kon de stemmingswisselingen van zijn oom niet aan en deed in augustus 1826 een zelfmoordpoging. Hij slaagde er alleen in om zijn hoofdhuid te schampen met een van de twee schoten die hij afvuurde, overleefde en verliet zijn oom voorgoed door zich bij het leger aan te sluiten.

Verhuizing naar Wenen

Beethoven arriveerde in 1792 in Wenen en zou daar de rest van zijn leven wonen. De dood van zijn vader in december 1792 kan de componist ervan hebben overtuigd dat hij onvoldoende redenen had om ooit terug te gaan naar Bonn. Beethoven vestigde in de toenmalige muzikale hoofdstad van Europa al snel een reputatie als uitstekend improvisator op de piano, en trad vaak op in de huizen van de welgestelden. Een krant berichtte over Beethovens pianostijl in de volgende bewoordingen: "Hij wordt zeer bewonderd om de snelheid van zijn spel en verbaast iedereen door de manier waarop hij de grootste moeilijkheden met gemak kan beheersen" (Wade-Matthews, 333). Beethovens carrière kreeg een nieuwe impuls door het beschermheerschap van prins Lichnowsky, die de componist zelfs kamers in zijn paleis in gebruik gaf. Verschillende andere muziekminnende edelen hielpen de componist financieel gedurende zijn hele carrière.

Beethovens methode om nieuwe muziek te schrijven was "opvallend anders dan die van zijn voorgangers, in die zin dat hij voor elk werk een enorme hoeveelheid ruwe ontwerpen en schetsen maakte. Hoewel veel van deze schetsen werden weggegooid of verloren gingen, is ook een groot aantal bewaard gebleven - waarschijnlijk ongeveer 10.000 pagina's in totaal, met bijna al zijn werken vertegenwoordigd" (Sadie, 164-5). Beethoven was misschien slordig in zijn persoonlijke gewoonten, maar hij was nauwgezet als het ging om het schrijven van zijn muziek; Hij controleerde al zijn gepubliceerde werken en stuurde regelmatig correcties naar de uitgevers, waarbij hij hen aanspoorde om ervoor te zorgen dat de drukkers alle stippen op de juiste plaatsen plaatsten.

Op 29 maart 1795 gaf Beethoven in het Weense Burgtheater zijn eerste openbare uitvoering, waarbij hij ervoor koos om een nieuw pianoconcert dat hij had gecomponeerd te promoten. Meer pianowerken werden in de loop van de volgende jaren gepubliceerd toen Beethoven zich vestigde als pianovirtuoos van aanzien. Hij publiceerde kamermuziek voor piano, viool, cello en blaasinstrumenten en begon aan verschillende concertreizen langs grote steden als Praag, Dresden, Leipzig, Berlijn en Pressburg (het huidige Bratislava). Van 1799 tot 1801 schreef hij de pianosonate Pathétique, de Mondschein pianosonate (een naam die werd bedacht nadat een criticus schreef dat de muziek hem deed denken aan maanlicht boven het Vierwoudstrekenmeer). De Mondschein sonate werd opgedragen aan gravin Giulietta Guicciardi. De strijkkwartetten uit 1801 worden door velen beschouwd als Beethovens mooiste kamermuziekwerken. Het was ook in deze periode dat Beethoven zich tot een voor hem nieuwe vorm wendde: de symfonie. Zijn vernieuwingen op dit gebied zouden op de klassieke muziek een blijvende en diepgaande invloed uitoefenen.

De symfonieën

Beethovens Eerste symfonie werd voltooid in 1800 en de Tweede in 1802. Ze toonden een innovatief gebruik van muzikale motieven in plaats van de meer traditionele nadruk op lyrische thema's, en blaasinstrumenten kregen een grotere rol toebedeeld dan traditioneel. Een andere innovatie, voor het eerst toegepast in de Tweede symfonie, was om het derde deel "menuet en trio" te vervangen door een levendig scherzo aan weerszijden van een langzamer middendeel. Deze Tweede symfonie, die in april 1803 in première ging, was een veel grotere aangelegenheid dan de Eerste en is verrassend vreugdevol van stemming gezien de gezondheidsproblemen van de componist in die tijd (zie hieronder), maar werd uiteindelijk overtroffen door de derde symfonie Eroica, die in 1803 werd voltooid. Eroicais twee keer zo lang als een normale symfonie. De componist droeg hem op aan Napoleon Bonaparte (1769-1821), maar trok de opdracht later in toen Napoleon in 1804 de titel van 'keizer der Fransen' aannam. Door Beethoven zelf werd de Eroïca beschouwd als zijn mooiste symfonie, naast de Negende, en ook door muziekcritici wordt hj vaak aangehaald als een van de grootste symfonieën ooit. Een hoogtepunt ervan is de dramatische Begrafenismars.

De Vierde symfonie werd voltooid in 1806 en bevat wat muziekcriticus Richard Osborne beschrijft als "de mooiste van de symfonische adagio's van Beethoven." De Vijfde en Zesde symfonie gingen beide in december 1808 in première. De Vijfde bevat de trombone, een primeur in het werk van Beethoven, en toont de toenemende interesse van de componist in het herhalen van motieven en het mengen van de verschillende delen tot één verhalend geheel, terwijl ook de pauzes tussen de delen worden geminimaliseerd. De auteur E. M. Forster (1879-1970) beschreef de muziek van de Vijfde symfonie in woorden als "Vlagen van pracht, goden en halfgoden die strijden met enorme zwaarden, kleur en geur vertoond op het slagveld, prachtige overwinning, prachtige dood" (Osborne). De Zesde symfonie wordt ook wel de Pastorale genoemd, omdat het muzikale interpretaties bevat van vogelzang, onweer en een boerenfeest. Er zijn ongebruikelijke instrumenten om deze effecten te versterken, bijvoorbeeld de alpenhoorn.

De Zevende en Achtste symfonie werden gecomponeerd in respectievelijk 1811 en 1812. Vooral het tweede deel van de Zevende viel in de smaak bij het publiek. Collega-componist Hector Berlioz (1803-1869) raakte in vervoering door de Achtste: "een van die creaties waarvoor geen model en geen parallel bestaat, iets dat uit de hemel zo in het hoofd van de kunstenaar is gevallen... en we kunnen er alleen gefascineerd naar luisteren" (Kunze). Het publiek gaf de voorkeur aan de Zevende, wat Beethoven enigszins irriteerde omdat hij vond dat de Achtste beter was.

De Negende, ook Koorsymfonie genoemd, werd voltooid in 1824 en ging in première op 7 mei van dat jaar in het Kärntnertor Theater in Wenen. Hoewel hij toen al bijna volledig doof was, dirigeerde Beethoven de première zelf. De titel van de symfonie is afgeleid van Beethovens vernieuwende gebruik van koor- en solozang in de finale. Het werk is geïnspireerd op de ode An die Freude van Friedrich Schiller (1759-1805).

Gezondheidsproblemen

Beethoven was op het hoogtepunt van zijn roem en krachten toen hij een wrede tegenslag voor zijn gezondheid kreeg te verwerken. De componist begon rond 1798 te beseffen dat hij zijn gehoor aan het verliezen was. Artsen bevestigden Beethovens angsten in 1800, maar de oorzaak blijft onbekend. De componist verloor allereerst het vermogen om hogere noten te horen, en zijn gehoor verslechterde vanaf toen gestaag, hoewel er korte perioden van verbetering waren.

Beethoven drukte het trauma van deze ontdekking uit in een brief die bekend is geworden als het Heiligenstadt Testament, genoemd naar het buitenverblijf buiten Wenen waar de componist vaak tijd doorbracht. De brief, geschreven in 1802, was gericht aan de broers van Beethoven (maar nooit echt verzonden) en bevatte duistere gedachten als: "Voor mij kan er geen plezier zijn in het menselijk samenzijn, geen intelligent gesprek, geen wederzijds vertrouwen. Ik moet leven als een outcast." Hij overwoog zelfmoord, maar werd voortgedreven door zijn muziek: "Het leek onmogelijk om de wereld te verlaten voordat ik alles had bereikt wat ik voorbestemd was te doen" (Wade-Matthews, 334). Beethoven begon een oortrompet te gebruiken, maar hij kon na 1818 helemaal niet meer horen. Gelukkig kon Beethoven, zoals veel musici, noten perfect in zijn hoofd 'horen' en dus wel blijven componeren.

Andere werken

Beethoven schreef in 1801 een succesvol ballet, Die Geschöpfe des Prometheus (De schepselen van Prometheus) – het hoofdthema werd hergebruikt in de Derde symfonie van de componist. Beethoven schreef zijn enige opera, Fidelio (aanvankelijk bekend als Leonore), in 1805 en herzag het vervolgens in 1814. Een deel van de partituur van Fidelio werd door de componist gerecycled uit zijn cantate uit 1790, gemaakt ter gelegenheid van de dood van keizer Jozef II van het Heilige Roomse Rijk (r. 1765-1790). De componist leefde in roerige tijden. De tien jaar durende Franse Revolutie (1789-1799) schokte Europa en Oostenrijk en Frankrijk waren in oorlog. Het verhaal van Fidelio speelt zich af in Spanje tijdens de 18e eeuw, maar de plot, waarbij een onschuldige man gevangen wordt gezet maar gered door zijn vrouw, is geïnspireerd op een verhaal dat zich afspeelt tijdens de Franse Revolutie. Helaas voor Beethoven had zijn oorspronkelijke drieakter slechts twee uitvoeringen in het Theater an der Wien, voordat het werd gesloten omdat het leger van Napoleon bezit nam van Wenen.

Beethoven keerde terug naar de instrumentale muziek met zijn Vioolconcert uit 1806 en, in hetzelfde jaar, zijn "Razoemovski" kwartetten, genoemd naar de Russische graaf Andrey Razoemovski, ambassadeur in Wenen, aan wie hij het werk opdroeg. In 1809 voltooide Beethoven zijn Vijfde pianoconcert, getiteld Kaiser omdat het was opgedragen aan zijn beschermheer aartshertog Rudolf van Oostenrijk.

Hoewel hij vanaf het midden van zijn carrière financieel veilig was, verviel Beethoven naarmate hij ouder werd in steeds vreemder gedrag. In 1820 werd hij "beschouwd als een groot componist, maar ook als volledig excentriek, zelfs gek. Zorgeloos met zijn kleding, bij elke maaltijd een fles wijn... communicerend met zijn vrienden door middel van gespreksboeken; hij leek bijna aan het einde van zijn carrière" (Arnold, 195).

In 1822 componeerde Beethoven een ouverture, Die Weihe des Hauses [De wijding van het huis], ter gelegenheid van de feestelijke opening van het Theater in der Josefstadt in Wenen. In hetzelfde jaar componeerde hij zijn Missa solemnis, die uiteindelijk in première ging tijdens een concert met de Negende symfonie. Beethoven beschreef de Missa solemnis als zijn mooiste werk.

Zoals Beethoven zich zelf vanwege zijn doofheid meer en meer uit de maatschappij moest terugtrekken, zo raakte uiteindelijk ook zijn werk de voeling met het publiek kwijt. Zijn laatste pianosonates en strijkkwartetten "zijn introspectieve werken, niet bedoeld om te worden 'begrepen' of toegejuicht in de conventionele zin van het woord. Ze zijn het werk van een man die zich had teruggetrokken in een innerlijk leven, dat alleen tot uitdrukking kon worden gebracht door middel van zuivere, abstracte muziek" (Wade-Matthews, 337). Hij bleef innoveren; Zijn kwartetten borduren bijvoorbeeld voort op de gebruikelijke vier delen en zijn pianosonates uit deze periode "verstoorden de traditionele formele patronen, weken af van de standaard en de volgorde van bewegingen; het thematische materiaal is fragmentarisch; en fugatisch schrijven krijgt steeds meer aandacht" (Arnold, 195). En dat was nog vóór de Negende symfonie van 1824, het werk dat bijna alle romantische componisten inspireerde die na hem kwamen.

Beethovens beroemdste werken

• Negen symfonieën (1800-1824)
• Zes strijkkwartetten
• Rond 90 liederen
• Pathétique pianosonate (1798)
• Mondschein pianosonate (1801)
• Kreutzer Sonate voor viool en piano (1803)
• Apassionata pianosonate (1804-5)
• Opera Fidelio(1805 & 1814)
• Vioolconcert (1806)
• Razoemovski strijkkwartetten (1806)
• Ouverture Coriolanus (1807)
• Kaiser pianoconcert (1809)
• Ouverture Egmont (1809-10)
• Aartshertogentrio (1811)
• Diabellivariaties op een wals (1823)
• Missa solemnis (1823)

Dood & Nalatenschap

In latere jaren leed Beethoven aan een leveraandoening, waarschijnlijk een gevolg van zijn zware drankgebruik, en in het algemeen leed zijn gezondheid onder de ineffectieve medische behandelingen waaraan hij door zijn artsen werd onderworpen. Ludwig van Beethoven overleed in Wenen op 26 maart 1827. De componist kreeg een openbare begrafenis en de begrafenisstoet zou zijn bijgewoond door een menigte van 10.000 mensen, sommigen noemden zelfs het dubbele aantal. Voor veel critici en muziekliefhebbers weerspiegelt Beethovens muziek zijn leven: "Wat zijn muziek wel overbrengt, is een immens vermogen om ongeluk en lijden te overwinnen en een gevoel van rust en kalmte op te roepen wanneer de strijd voorbij is" (Arnold, 196). Deze gevierde muziekhistoricus vat de invloed van de componist op het nageslacht als volgt samen:

Nog nooit heeft een componist zo'n invloed gehad op zijn opvolgers... Veel componisten volgden zijn voorbeeld door een koor in een symfonie te introduceren, een symfonie op een programma te baseren, bewegingen thematisch te koppelen, een concerto te openen zonder orkestraal ritornello, de mogelijkheden van de sleutelstructuur binnen een deel of een werk uit te breiden, nieuwe instrumenten in het symfonieorkest te introduceren, enzovoort... Hij tilde muziek uit boven haar rol als puur amusement en maakte van muziek niet de dienaar van de godsdienstoefening, maar haar object.

(196).