Antonio Vivaldi (1678-1741) was een Italiaanse vioolvirtuoos en componist van barokmuziek (ca. 1600-1750). Vivaldi, vooral bekend om zijn vioolconcerten, met name De vier jaargetijden, leverde een belangrijke bijdrage aan de evolutie van de instrumentale muziek en beïnvloedde Johann Sebastian Bach (1685-1750) en vele anderen, met name door de concertvorm.
Jeugd en carrière
Antonio Lucio Vivaldi werd geboren in Venetië op 4 maart 1678. Zijn vader werkte als beroepsviolist bij het orkest van de San Marco in Venetië. Daarvoor was hij bakker geweest. Antonio, de oudste van zes kinderen, leerde van zijn vader hetzelfde instrument te bespelen. Het familiehuis staat nog steeds aan het kanaal Fondamenta del Dose. Antonio studeerde vanaf 1693 ook om priester te worden en ontving zijn wijding in 1703. Vivaldi had rood haar, wat hem zijn bijnaam il prete rosso ('de Rode Priester') bezorgde. De beslissing om tot het priesterschap toe te treden deed zijn muzikale carrière geen kwaad, want vanaf 1709 werkte Vivaldi ook als vioolleraar in een Venetiaans weeshuis voor meisjes, het Conservatorio Pio Ospedale della Pietà. Het Conservatorio trok getalenteerde solomusici aan voor zijn reguliere orkest en koor, waarvoor Vivaldi stukken componeerde voor uitvoering in speciale diensten zoals in de vastentijd. Vivaldi kreeg meer tijd voor het componeren toen hij op medische gronden werd vrijgesteld van deelname aan de mis; hij leed aan wat hij stretezza di petto ('een benauwdheid van de borst') noemde, een kwaal die nooit meer wegging. Vivaldi keerde gedurende zijn carrière regelmatig terug naar het Conservatorio en werd in 1735 benoemd tot concertdirecteur.
Vroege werken
Vivaldi moest naast zijn onderwijstaken aan het Conservatorio in Venetië voor de instrumenten zorgen, maar vond in een periode van zes jaar toch de tijd om een groep sonates voor viool solo en 12 triosonate di camera te schrijven. Het was echter de vorm van het concerto die Vivaldi het meest aantrok, en hierin werd hij beïnvloed door het werk van Arcangelo Corelli (1653-1713), ook een componist die grote bekendheid gaf aan het solo vioolspel.
Vivaldi's eerste grote werk werd gevormd door 12 concerten, gepubliceerd in Amsterdam in 1711 door Estienne Roger. Deze staan gezamenlijk bekend als L'estro armonico ('Harmonische inspiratie'), en ze waren een enorm succes. Vivaldi droeg het werk op aan de groothertog van Toscane. In 1716 kwam de componist met nog 12 concerto's, gezamenlijk getiteld La stravaganza (De extravaganza), een titel die tekenend is voor hun verscheidenheid en inventiviteit. Vivaldi's reputatie als belangrijk componist was nu stevig gevestigd in heel Europa. Van 1718 tot 1720 werkte hij als maestro di capella da camera (kapelmeester) aan het hertogelijk hof van Mantua. In 1729 toonde hij zijn veelzijdigheid en componeerde 12 concerten voor fluit.
Met tussenpozen keerde Vivaldi terug naar zijn oude Conservatorio (hij had een contract voor concerten dat inging zodra hij in Venetië was), en bleef ook sacrale muziek schrijven, zoals zijn goed ontvangen Gloria. Vivaldi schreef ongeveer 60 concerti grossi die "zich kenmerken door het samenspel tussen een grote en een kleine instrumentengroep" (Wade-Matthews, 44). De grotere groep heet de ripieno en de kleinere groep (of zelfs solist), de concertino. Vivaldi's concerti grossi maken gebruik van strijkers en bas en zijn voorlopers van het latere klassieke concert.
Vivaldi's eigen vioolspel was net zo speels en vernieuwend als zijn composities, waarbij hij de mogelijkheden van instrument en strijkstok ten volle benutte. Hij kon zijn publiek versteld doen staan, zoals een ooggetuige zich herinnerde:
Vivaldi voerde een solobegeleiding op bewonderenswaardige wijze uit, en aan het eind improviseerde hij een fantasie die me behoorlijk in verwarring bracht, want zulk spel werd nog niet eerder gehoord en kan nooit worden geëvenaard; hij speelde met zijn vingers maar een haarbreedte van de brug, zodat er nauwelijks ruimte was voor de strijkstok. Hij bespeelde zo alle vier de snaren, met imitaties en met een ongelooflijke vaart.
(Arnold, 1937-8)
Persoonlijk leven en karakter
In 1725 begon Vivaldi een romantische relatie met Anna Giraud (ook bekend als Girò), een van zijn zangstudenten. Dit ondanks het feit dat hij nog steeds lid was van het priestercollege; hun verhouding was dan ook de bron van veel roddels. Vivaldi schreef vaak delen van zijn opera's met Anna specifiek in gedachten (zie hieronder). In 1737 werd Vivaldi formeel door de Kerk berispt om zijn gedrag.
"Zijn arrogantie en egoïsme hadden hem veel vijanden bezorgd", meldt een historicus (Wade-Matthews, 53). "IJdel en verwaand" meldt een ander (Steen, 27). Het ontbrak Vivaldi zeker niet aan vertrouwen in eigen kunnen, en hij merkte eens op dat hij "een concerto met al zijn delen sneller kon componeren dan een kopiist ze kon opschrijven" (Stegemann). Dat was misschien geen ijdele opschepperij, want een handgeschreven notitie in een van Vivaldi's complete operapartituren, een bijzonder omvangrijke compositie, vermeldt: "Muziek door Vivaldi, gedaan in 5 dagen" (ibid).
De Vier Jaargetijden
Le quattro stagione ofwel De vier jaargetijden is ongetwijfeld Vivaldi's populairste compositie. De Vier Jaargetijden, die rond 1725 in Amsterdam werden gepubliceerd, omvatten eigenlijk alleen de eerste vier concerten van de 12 die deel uitmaken van Il cemento dell'armonia e dell'inventione (De proef van harmonie en inventie). Het werk werd opgedragen aan Wenzel von Morzin, een Boheemse graaf. Vivaldi wilde graag beschrijvende titels aan zijn werk geven om de luisteraar te helpen bij het identificeren van de stemmingen en scènes die hij met zijn muziek hoopte te suggereren. Vivaldi's 'Lente' in E majeur doet denken aan vogelgezang, zijn 'Zomer' in G mineur aan een zachte wind, zijn 'Herfst' in F majeur aan de jacht, en 'Winter' in F mineur doet denken aan het lopen door sneeuw en ijs. Elk deel van elk 'seizoen' krijgt een nadere ondertitel zoals: Scorrono i fonti (De bronnen komen tevoorschijn), Tuoni (Donder), Il capraro che dorme (De slapende geitenhoeder) en Mormorio di fronde e piante (Geritsel van gebladerte en planten).
Vivaldi's opera's
Vivaldi schreef ongeveer 45 opera's (hoewel hij zelf tot 94 kwam), maar slechts 16 daarvan zijn bewaard gebleven. Opera, als muziekgenre van de late 16e eeuw, werd gecreëerd door een groep muzikanten bekend als de Camerata, gevestigd in Florence en bestaande uit Jacopo Peri (1561-1633) en Giulio Caccini (ca. 1550-1618). Claudio Monteverdi (1567-1643) ontwikkelde dit nieuwe format van muzikaal drama verder, waardoor het werd opgesplitst in twee verschillende typen: het oratorium, gebaseerd was op bijbelse thema's, en opera op basis van seculiere gegevens zoals historische gebeurtenissen en figuren uit de mythologie.
Vivaldi's eerste opera, Ottone in Villa, werd geschreven in 1713 en voor het eerst opgevoerd in Vicenza. Hij reisde door Italië en bracht meer opera's naar verschillende hertogelijke hoven en operahuizen in steden als Rome, Venetië en Mantua. Venetië leek zijn grootste aandacht te krijgen, en hij bracht er tijd door als muzikaal leider van het Teatro S. Angelo. Ook in steden buiten Italië werden tijdens zijn leven Vivaldi-opera's opgevoerd, zoals in Praag, de Boheemse hoofdstad. Vivaldi's opera's, zo verschillend van de Duitse en Italiaanse populaire stijlen, worden tegenwoordig zelden meer uitgevoerd, ook al zijn ze "royaal voorzien van betoverende melodieën en mogelijkheden voor vocaal vertoon" (Sadie, 145).
Vivaldi's beroemdste werken
Vivaldi componeerde muziek in een periode waarin muziekwerken losjes worden gecategoriseerd als wat we vandaag barokmuziek noemen, dat wil zeggen vele soorten muziek, maar met een collectieve identiteit van "mystiek, uitbundigheid, complexiteit, decoratie, allegorie, vervorming en exploitatie van het bovennatuurlijke of grandioze ... beweging, verstoring, twijfel" (Schönberg, 30).
Antonio Vivaldi was een productief componist en zijn belangrijkste werken zijn:
- 3 piccoloconcerten
- 12 concerten voor fluit
- 20 hoboconcerten
- 27 celloconcerten
- 29 fagotconcerten
- meer dan 250 vioolconcerten
Opmerkelijke individuele werken of groepen met specifieke titels zijn onder meer:
- Concert in e mineur voor vier violen, opus 3 nr. 4
- L'estro armonico (1711)
- La Stravaganza (1716)
- Juditha, triomfantelijke cantate (1716)
- Il cemento dell'armonia e dell'inventione, met De vier jaargetijden (1725)
- La Cetra (1727)
Dood & Nalatenschap
In 1739 werd Vivaldi uitgenodigd om muziek te componeren voor het grote festival in Venetië; hij was op het hoogtepunt van zijn roem, maar slechts twee jaar later kwam er een einde aan. Antonio Vivaldi stierf door onbekende oorzaak in Wenen op 28 juli 1741. De componist was nog maar een maand in de stad en het doel van zijn bezoek is onduidelijk; mogelijk vergezelde hij zijn geliefde Anna toen zij daar in een opera optrad. Naar verluidt straatarm, werd Vivaldi begraven in een eenvoudig graf in Wenen. Een triest einde voor de man die ooit was geprezen als "de Maestrissimo [Grootmeester] van Venetië".
Vivaldi's invloed reikte veel verder dan zijn eigen leven. Hij ontwikkelde het format van het concerto tot de bekende driedelige vorm (snel-langzaam-snel) van de klassieke muziek, waarin solopartijen (zelfs als er meer dan één is) volledig worden uitgelicht, en waarbij het orkest spaarzaam wordt gebruikt om inleidingen en harmonische ondersteuning te bieden (Armold, 1938). Daarnaast zorgde Vivaldi voor een stuwende kracht op basis van een inleidend thema dat steeds weer terugkeert in het concerto (ritornello). Vivaldi's muziek kreeg zeer veel bewondering van en invloed op Johann Sebastian Bach (1685-1750). Bach transcribeerde tien van Vivaldi's vioolconcerten voor klavier, en Vivaldi's invloed is te horen in zijn Brandenburgse Concerten. Inderdaad, zoals de gevierde muziekhistoricus D. Arnold opmerkt over Vivaldi's sterke invloed: "weinig instrumentale componisten van het begin van de 18e eeuw konden om hem heen" (ibid).
