Feodalisme was in de Europese middeleeuwse samenlevingen van de 10e tot en met 13e eeuw het stelsel waarmee een sociale hiërarchie werd gevestigd op basis van lokaal bestuur en de uitgifte van stukken land als leengoederen. Een landeigenaar (heer) gaf een leengoed, samen met een belofte van militaire en wettelijke bescherming, in ruil voor een vergoeding of dienst door de persoon die het leengoed ontving (vazal).
De vergoeding van de vazal aan de heer vond meestal plaats in de vorm van feodale dienst: militaire dienst of geregelde betaling in natura en/of een bedrag in geld. Zowel de heer als de vazal waren vrij; de term feodalisme wordt over het algemeen niet toegepast op de relatie tussen de onvrije boerenstand (horigen of lijfeigenen) en de persoon met een hogere sociale rang op wiens land ze werkten.
Problemen bij het definiëren van feodalisme
Hoewel de term 'feodalisme' en 'feodale samenleving' vaak gebruikt worden in geschiedenisteksten, zijn wetenschappers het nooit eens geworden over wat deze termen precies betekenen. De termen werden vanaf de 16e eeuw toegepast op de Europese middeleeuwse samenleving en vervolgens op samenlevingen elders, met name in de Zhou-periode in China (1046-256 v. Chr.) en de Edo-periode in Japan (1603-1868). De term feodalisme werd in de Middeleeuwen zelf niet gebruikt. Ook kan het feodale systeem, als het eenmaal gedefinieerd is, niet uniform worden toegepast op verschillende Europese staten, omdat er variaties waren in wetten en gebruiken in uiteenlopende geografische gebieden en periodes. Daarom geloven veel historici dat de term feodalisme slechts beperkt bruikbaar is om middeleeuwse samenlevingen te begrijpen.
Het Oxford English Dictionary heeft een zo beknopt mogelijke definitie van feodalisme, terwijl deze toch verschillende toepassingsniveaus bevat:
Het dominante sociale systeem in middeleeuws Europa, waarin de adel land ontving van de kroon in ruil voor militaire dienst, en vazallen op hun beurt leenmannen waren van de adel, terwijl de boeren (lijfeigenen of horigen) verplicht waren om op het land van hun heer te leven en hem eerbetoon, arbeid en een deel van de opbrengst te geven, in theorie in ruil voor militaire bescherming.
Wat was de oorsprong van het feodalisme?
Het woord 'feodalisme' is afgeleid van de middeleeuwse Latijnse termen feudalis, dat honorarium betekent, en feodum, dat leengoed betekent. De vergoeding verwijst naar het land (het leengoed) dat werd gegeven als betaling voor geregelde militaire diensten. Het systeem had zijn wortels in het Romeinse landsheerlijke systeem (waarin arbeiders werden gecompenseerd met bescherming terwijl ze op grote landgoederen woonden) en in het 8e-eeuwse koninkrijk van de Franken, waar een koning land voor het leven uitdeelde (beneficie) om trouwe edelen te belonen en er diensten voor terug te krijgen. Het eigenlijke feodale systeem raakte vanaf de 11e eeuw wijdverspreid in West-Europa, grotendeels dankzij de Noormannen, toen hun heersers landerijen verdeelden die door hun legers veroverd waren.
Heren en vazallen
Beginnend aan de top van de sociale piramide kon de vorst een perceel land van onbepaalde grootte aan een edelman schenken, die in ruil daarvoor de vazal van die vorst zou zijn, dat wil zeggen dat hij hem trouw en dienstbaarheid zou betonen wanneer dat nodig was. Een goed voorbeeld is Willem de Veroveraar (r. 1066-1087) die al het land van Engeland als zijn persoonlijke eigendom beschouwde. Zo werd een persoonlijke band gecreëerd. De meest voorkomende en vereiste dienst was militaire dienst. Militaire verplichtingen bestonden uit vechten in het leger van die vorst of het beschermen van bezittingen van de kroon, zoals kastelen. In sommige gevallen werd in plaats van militaire dienst een geldbedrag (bekend als scutage) aangeboden, dat de vorst dan gebruikte om huursoldaten te betalen. De vazal ontving alle inkomsten van het land, oefende gezag uit over de inwoners en kon dezelfde rechten doorgeven aan zijn erfgenamen.
De edelen die land hadden ontvangen, vaak suzereine vazallen genoemd, konden veel meer bezit hebben dan ze voor zichzelf nodig hadden of konden beheren; daarom gaven ze vaak delen ervan op hun beurt in leen aan vazallen. De door hen verschuldigde dienst kon ook weer de vorm aannemen van militaire dienst, typisch in het geval van een ridder. Omdat deze achterleenmannen tot een lagere sociale klasse konden behoren (maar nog steeds vrij man waren) en misschien niet over de nodige militaire vaardigheden of uitrusting beschikten, betaalden ze meestal een percentage van hun inkomsten van het land dat ze in leen hadden (in geld of producten) of, later in de Middeleeuwen, als een vaste pachtsom. Er waren ook onregelmatige speciale vergoedingen die aan de heer betaald moesten worden, zoals wanneer zijn oudste dochter trouwde of zijn zoon tot ridder geslagen werd.
De regeling waarmee iemand tot vazal werd gemaakt, stond bekend als 'hulde' omdat een vazal tijdens de ceremonie knielde voor zijn leenheer en een eed van trouw zwoer, waarvoor hij in ruil niet alleen het land ontving, maar ook het recht op bescherming door hun heer indien dat nodig was. De belofte van bescherming was geen loze term in tijden van oorlog, wanneer er veelvuldige invallen van vijandige buurstaten plaatsvonden en er voortdurend gevaar dreigde van algemeen banditisme. Bescherming kon ook de vorm aannemen van juridische ondersteuning en vertegenwoordiging, wanneer een vazal voor een burgerlijke of kerkelijke rechtbank kwam te staan. Een leenman droeg zijn leen meestal over aan zijn erfgenaam, hoewel het soms mogelijk was om het leenrecht aan een derde te verkopen, op voorwaarde dat de heer die eigenaar was van het land hiermee instemde.
Een ander type relatie in feodale samenlevingen, vooral in middeleeuws Duitsland en Frankrijk, betrof het allodium, zijnde een onvervreemdbaar eigendom dat dus niet kon worden teruggenomen. Houders van een allodium waren nog steeds een vorm van trouw verschuldigd aan een hogere lokale heer, maar deze relatie was niet gebaseerd op landeigendom van de heer en daardoor moeilijker af te dwingen.
Het feodale systeem bestendigde zichzelf als status-quo omdat landbeheer nu eenmaal het vermogen vereiste om militaire dienst te verrichten en er, vanwege de kosten daarvan (wapens, harnassen en paarden), land nodig was om de militaire dienst te financieren. Zo was er dus een eeuwigdurende scheiding tussen de landadel (vorsten, heren en sommige leenmannen) en degenen die het land voor hen bewerkten, die vrije of onvrije arbeiders konden zijn. Onvrije arbeiders waren horigen, ook wel lijfeigenen genoemd, die onderaan de sociale piramide stonden en de overgrote meerderheid van de bevolking uitmaakten. Deze boeren werkten onbetaald op het land dat eigendom was van anderen of door anderen gepacht werd om voedsel voor zichzelf te produceren en dus, minstens zo belangrijk, voedsel en overschotten voor hun meesters. Ze werden vaak als slaven behandeld en konden het landgoed waarop ze leefden en werkten niet verlaten. De term feodalisme wordt door moderne historici echter over het algemeen alleen toegepast op de relatie tussen heren en vazallen, en niet op deze boerenstand. In plaats daarvan wordt de relatie tussen horige en landeigenaar of pachter het 'hofstelsel' of domaniale stelsel genoemd, naar het domein (landgoed) als meest voorkomende leen-eenheid.
Gevolgen en uitwerking van het feodalisme
Een gevolg van het feodale systeem was het ontstaan van zeer plaatselijke gemeenschappen die loyaliteit verschuldigd waren aan een specifieke lokale heer die het absolute gezag uitoefende binnen zijn domein. Omdat leengoederen vaak erfelijk waren, ontstond er een permanente klassenscheiding tussen degenen die land bezaten en degenen die het pachtten. Het systeem werkte vaak in het voordeel van de vorst, want als een edelman stierf zonder erfgenaam, ging zijn landgoed terug naar de vorst om zelf te houden of om opnieuw uit te geven aan een andere edelman. Vorsten konden land verdelen voor politieke doeleinden, waardoor de bezittingen van een edelman versnipperd raakten of op afstand kwam te staan van het hof. Het werd ook moeilijk om bij te houden wie wat bezat, wat leidde tot onderzoeken zoals voor het Domesday Book van 1087.
Een bijkomend effect was de aanwezigheid van vazallen in lokale rechtbanken die beraadslaagden over zaken die de bezittingen van hun heren betroffen. Er kon dus sprake zijn van een duidelijk belangenconflict en een gebrek aan onpartijdigheid, zelfs ook als ernstiger strafzaken werden doorverwezen naar de rechtbanken van de Kroon.
Bovendien kon het systeem van feodale relaties voor ernstige onrust zorgen. Een vorst kon aandringen op actieve militaire dienst vanwege een oorlog, maar edelen konden weigeren, zoals gebeurde met koning John van Engeland in 1215 en de Baronnenopstand die leidde tot de ondertekening van de Magna Carta. In 1215, en tijdens daaropvolgende opstanden in de 13e eeuw, kwamen de edelen collectief voor hun eigen belangen op, wat een directe bedreiging vormde voor het hele feodale systeem, dat immers gebaseerd was privé-regelingen tussen afzonderlijke heren en vazallen. In een poging om de last voor edelen te verlichten werd de dienstplicht teruggebracht tot vaste termijnen, meestal 40 dagen in Engeland, zodat de vazallen hun land niet te lang onbeheerd behoefden achter te laten. Veertig dagen was echter meestal niet genoeg om een veldtocht uit te voeren en dus was een vorst wel verplicht om huurlingen te betalen, wat ook weer een klap betekende voor de traditie van feodalisme en vazalliteit.
Waarom ging het feodalisme ten onder?
Het middeleeuwse feodalisme was in essentie gebaseerd op een relatie van wederzijdse bijstand tussen heer en vazal, maar naarmate het systeem complexer werd, verzwakte deze relatie. Heren gingen meerdere landgoederen bezitten en vazallen konden pachters zijn van verschillende stukken land, zodat loyaliteiten verward en zelfs tegenstrijdig konden raken en mensen ervoor kozen om vooral die relatie te onderhouden die het beste bij hun eigen behoeften paste.
Nog een klap voor het systeem kwam door plotselinge bevolkingsdalingen, veroorzaakt door oorlogen en plagen, met name de Zwarte Dood die zijn hoogtepunt bereikte tussen 1347-1352, en door boerenopstanden, met name die in Engeland in 1381. Dergelijke crises veroorzaakten een chronisch tekort aan arbeidskrachten, wat weer leidde tot het opgeven van landgoederen omdat er niemand was om ze te bewerken. De groei van de grote steden zorgde er tevens voor dat arbeiders het platteland verlieten op zoek naar een betere toekomst en naar nieuwe banen die daar beschikbaar waren.
Tegen de 13e eeuw brachten de toename van de handel en frequenter gebruik van munten veranderingen in de manier waarop het feodale systeem werkte. Geld stelde leenheren in staat om hun vorst te betalen in plaats van militaire dienst te verrichten; het gebruik van huurlingen door de vorst verving de militaire dienst en zo werden de edelen zelf minder belangrijk voor de verdediging van het rijk. Omgekeerd kon een vorst nu geld in plaats van land verdelen in zijn beloningssysteem. Er ontwikkelde zich een rijke koopmansklasse zonder enige loyaliteit aan iemand anders dan hun eigen vorst, hun leveranciers en hun klanten. Zelfs horigen konden soms hun vrijheid kopen en ontsnappen aan de omstandigheden waarin ze geboren waren. Al deze factoren werkten samen om het feodale systeem, gebaseerd op grondbezit en dienstbaarheid, te verzwakken, ook al zou het feodalisme in sommige vormen en op sommige plaatsen na de middeleeuwen blijven voortbestaan.
