Przywódca nazistowskich Niemiec Adolf Hitler (1889-1945) zidentyfikował Żydów jako wrogów państwa, przedstawiając ich poprzez nieustanną propagandę jako odpowiedzialnych za upadek gospodarczy i kulturowy Niemiec. Opierając tę propagandę na teorii białej rasy, Hitler był w stanie wykorzystać ją, wraz z innymi populistycznymi poglądami, aby zwiększyć poparcie dla partii nazistowskiej. Co więcej, po ustanowieniu dyktatury Hitler wykorzystał nazistowski antysemityzm i teorię rasową, aby przedstawić II wojnę światową (1939-45) jako walkę na rzecz przetrwania Niemiec przeciwko globalnemu spiskowi żydowskiemu i usprawiedliwić, jego zdaniem, eksterminację milionów europejskich Żydów poprzez Holokaust.
Od 1933 roku naziści podjęli szereg działań wymierzonych w ludność żydowską. Przywłaszczano sobie żydowskie majątki i przedsiębiorstwa. Osoby zidentyfikowane jako Żydzi były pozbawiane obywatelstwa i innych praw, zachęcane lub zmuszane do emigracji, przymuszane do noszenia identyfikatorów, zamykane w gettach, a w ramach „ostatecznego rozwiązania” tego, co Hitler nazwał „kwestią żydowską” (Judenrein), wysyłane do obozów koncentracyjnych, gdzie były zabijane w komorach gazowych w miejscach takich jak Auschwitz, lub zmuszane do niewolniczej pracy, dopóki ich stan fizyczny na to pozwalał. Ofiarami nazistowskiej nienawiści padło wiele innych grup społecznych, takich jak komuniści, Romowie i radzieccy jeńcy wojenni, wymieniając tylko trzy z nich, ale Żydzi stanowili największą jednolitą grupę i główny cel nazistowskiej nienawiści. Pod koniec II wojny światowej w całej Europie zginęło około 6 milionów Żydów.
Dlaczego Żydzi?
Pytanie brzmi zatem: dlaczego Hitler i naziści nienawidzili Żydów na tyle, by wyrządzać im tak straszne krzywdy? Odpowiedź jest skomplikowana i wiąże się z historycznym antysemityzmem, antysemityzmem XX wieku, nazistowską teorią rasową oraz politycznymi i geograficznymi ambicjami Hitlera.
Hitler i naziści nienawidzili Żydów, ponieważ uważali, że są oni:
- odpowiedzialni za klęskę Niemiec w I wojnie światowej (1914-18),
- odpowiedzialni za problemy gospodarcze Niemiec, takie jak wysokie bezrobocie,
- zdeterminowani, by zdominować niemieckie przedsiębiorstwa i kulturę,
- odpowiedzialni za brak moralności we współczesnym społeczeństwie,
- albo zbyt bogaci i odbierający innym Niemcom ich bogactwo, albo zbyt biedni, a więc skłonni do bycia przestępcami,
- lojalni wobec swojej religii, a nie wobec państwa niemieckiego,
- wrogami chrześcijan,
- pod przykrywką bolszewizmu i kapitalizmu, atakujący granice Niemiec,
- rasowo gorsi od „Aryjczyków” (nie-Żydów).
Historycy są zgodni co do tego, że powyższe przekonania nie miały żadnych realnych dowodów na ich poparcie.
Tradycyjny kozioł ofiarny
W latach dwudziestych XX wieku Adolf Hitler był przywódcą skrajnie prawicowej Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (NSDAP lub w skrócie Partii Nazistowskiej). Ani socjalistyczna, ani szczególnie troszcząca się o robotników, nazwa partii została cynicznie wybrana przez Hitlera tylko po to, by przyciągnąć jak największą liczbę głosów. Niemcy po I wojnie światowej (1914-18) doświadczyły nie tylko sromotnej porażki, ale także poważnych trudności gospodarczych, które doprowadziły do hiperinflacji i załamania gospodarki. Po krótkim okresie ożywienia, po Wielkim Kryzysie w 1929 roku, gdy handel światowy znalazł się w stagnacji, powróciło wysokie bezrobocie. Rząd Republiki Weimarskiej, jak nazywano Niemcy w tym czasie, wydawał się niezdolny do poradzenia sobie z tymi problemami, w których miliony straciły pracę i oszczędności. Hitler i naziści przedstawili się jako najlepsze rozwiązanie niemieckich problemów. Hitler obiecywał w przemówieniach, że uczyni Niemcy ponownie wielkimi, przywracając pełne zatrudnienie oraz dobrobyt gospodarczy i kulturalny.
Jedną z mniejszościowych grup ludności, którą naziści uznali za przyczynę wszystkich problemów Niemiec, byli Żydzi. W 1933 roku „samookreślająca się populacja żydowska w Republice Niemieckiej liczyła około 525 000 osób, z czego około 100 000 stanowili niedawni imigranci z Europy Wschodniej” (Cesarini, 7).
Antysemityzm nie był zjawiskiem nowym ani wyjątkowym dla partii nazistowskiej. Antysemityzm często wynikał z uczucia zazdrości. Generalnie lepiej wykształceni niż wiele innych rozpoznawalnych grup społecznych, Żydzi byli zazwyczaj zamożni. Na początku lat trzydziestych XX wieku „średni dochód żydowskiego gospodarstwa domowego był trzykrotnie wyższy niż przeciętnej rodziny gojów. Chociaż istniała też znacząca warstwa biednych Żydów” (Cesarini, 7). W większych miastach Żydzi stanowili niezwykle wysoki odsetek w niektórych zawodach i branżach. Tylko 2% niemieckich Żydów pracowało na roli, ale 25% hurtowników rolnych było Żydami. Żydzi byli właścicielami dwóch trzecich detalicznych sklepów odzieżowych, w tym kilku dużych i bardzo znanych domów towarowych. Ponadto „ukryty antysemityzm był od dawna obecny w dużej części niemieckiej klasy średniej, gdzie powszechnie uważano, że jest zbyt wielu żydowskich prawników lub lekarzy” (Dülffer, 140).
Antysemityzm istniał oczywiście znacznie dłużej niż od XX wieku. Wielu Żydów i chrześcijan było skłóconych przez wieki, ponieważ na podstawie ewangelii zawartych w biblijnym Nowym Testamencie niektórzy chrześcijanie wierzyli, że Żydzi byli odpowiedzialni za proces i ukrzyżowanie Jezusa z Nazaretu. Niemiecki ksiądz Marcin Luter (1483-1546), „wielki założyciel protestantyzmu, był zarówno zagorzałym antysemitą, jak i zaciekłym zwolennikiem bezwzględnego posłuszeństwa wobec władzy politycznej” (Shirer, 236). Żydzi, w przeciwieństwie do niektórych innych grup religijnych, mogli pożyczać pieniądze i pobierać odsetki (lichwę), więc byli powszechnie postrzegani stereotypowo jako bogaci i pazerni. Przez całe średniowiecze Żydzi stanowili kozła ofiarnego wszelkiego rodzaju problemów, od strat w wojnach po rozprzestrzenianie się Czarnej Śmierci. Ze względu na chrześcijański antysemityzm w średniowieczu i podczas reformacji, w wielu państwach europejskich Żydzi podlegali ograniczeniom, byli zmuszeni do życia w gettach i padali ofiarą masakr lub pogromów.
W XX wieku ludność żydowska często spotykała się z surowym traktowaniem w nowych państwach Europy Wschodniej powstałych po I wojnie światowej i upadku takich imperiów jak Cesarstwo Austro-Węgierskie, więc emigrowała do krajów takich jak Niemcy w nadziei na spokojniejszą egzystencję. Wielu żydowskich imigrantów było biednych, ale zauważono również, że inni dobrze prosperowali, co czasami powodowało zazdrość i niechęć ze strony lokalnych mieszkańców.
Osobiste poglądy Hitlera
Antysemickie poglądy Hitlera nie były jedynie polityczną przykrywką, ale jego prawdziwą opinią, podobnie jak wielu innych członków partii nazistowskiej na każdym szczeblu. August Kubizek, przyjaciel Hitlera, gdy ten miał dwadzieścia lat i mieszkał w Wiedniu, zanotował: „Jego skumulowana nienawiść do wszystkich sił, które zagrażały Niemcom, koncentrowała się głównie na Żydach, którzy odgrywali wiodącą rolę w Wiedniu”. (McDonough, 110). Hitler wydawał się najbardziej wściekły z powodu tego, że w Wiedniu mieszkało wielu Żydów, pozbawiając go, jak twierdził, „germańskiego” charakteru. Chociaż Hitler w rzeczywistości miał żydowskich znajomych, a nawet spędzał wieczory muzyczne w niektórych żydowskich domach w Wiedniu, jego osobiste poglądy zostały jasno wyrażone w liście, który napisał do innego przyjaciela w 1919 roku:
Fakty są następujące: Po pierwsze, żydostwo jest zdecydowanie rasą, a nie organizacją religijną... Ich taniec wokół złotego cielca staje się bezlitosną walką o wszystkie te dobra, które cenimy najwyżej na ziemi... W swoich skutkach i konsekwencjach [żydostwo] jest jak rasowa gruźlica narodów".
(McDonough, 128)
Hitler utożsamiał więc ludzi wyznających określoną religię z konkretną rasą. Hitler, z pomocą swojego specjalisty od propagandy Josefa Goebbelsa (1897-1945), przedstawiał narodowi niemieckiemu Żydów jako wroga numer jeden. Hitler wielokrotnie mówił o tym, jak - jego zdaniem - Żydzi przyczynili się do klęski Niemiec w I wojnie światowej. Według Hitlera, Żydzi wielokrotnie nawoływali do przedwczesnego zakończenia wojny, zmniejszając tym samym wolę walki ludności niemieckiej. Co więcej, Hitler uważał, że Żydzi dusili gospodarkę, co poważnie wpłynęło na wysiłki wojenne. Dla Hitlera Żydzi byli teraz częścią międzynarodowego spisku mającego na celu kontrolowanie gospodarki i bogactwa powojennych Niemiec, uniemożliwiając zwykłym ludziom osiągnięcie dobrobytu. Naziści połączyli następnie ideę wspólnego wroga z pseudonaukową i niespójną teorią rasową, co dało im pozornie racjonalne i akademickie uzasadnienie dla ich sposobu traktowania ludności żydowskiej.
Nazistowska teoria rasowa
Teoretykiem rasowym partii nazistowskiej był Alfred Rosenberg (1893-1946), który głosił zarówno antysemickie, jak i antychrześcijańskie idee. Rosenberg studiował architekturę, ale zainteresował się teorią rasową dzięki pracom takich autorów jak Arthur de Gobineau (1816-1882) i Houston Stewart Chamberlain (1855-1927), z których obaj wierzyli w nordycką superrasę, wobec której wszystkie inne rasy były uważane za gorsze. Rosenberg napisał swoją pierwszą książkę w 1920 roku, The Track of the Jews through the Ages (pol. Śladami Żydów przez wieki), w której przedstawił swoje dość niespójne i niezrozumiałe poglądy, że Żydzi stoją zarówno za kapitalizmem, jak i bolszewizmem i zamierzają zniszczyć kulturę i moralność wszędzie tam, gdzie żyją.
Rosenberg zajmował się teoriami spiskowymi, ponieważ jego pomysły często opierały się na fałszywych badaniach przedstawianych przez innych. Żydzi nie odnieśli korzyści z rewolucji rosyjskiej z 1917 roku, jak przedstawiał to Rosenberg, ale byli jedną z jej największych ofiar w wyniku serii okrutnych pogromów. Pomysły Rosenberga często opierały się również na niedokładnych statystykach, takich jak liczba sowieckich komisarzy będących Żydami, a także na błędnych informacjach, na przykład, że amerykańska pomoc zagraniczna była zawsze udzielana wyłącznie Żydom, podczas gdy w rzeczywistości tak nie było. Rosenberg przekonał siebie i swoich nazistowskich kolegów, że Żydzi współpracują w międzynarodowym spisku mającym na celu przejęcie władzy nad światem.
Program partii nazistowskiej z 1920 roku zawierał konkretną klauzulę nr 4 dotyczącą ludności żydowskiej:
Nikt poza członkami narodu nie może być obywatelem państwa. Członkami narodu mogą być tylko osoby niemieckiej krwi, niezależnie od ich wyznania. Dlatego żaden Żyd nie może być członkiem narodu.
(McDonough, 111)
Do 1923 roku Rosenberg był redaktorem nazistowskiej gazety Völkischer Beobachter, publikacji wypełnionej nazistowską propagandą, podsycającą nienawiść do Żydów, komunistów i wszystkich innych, których naziści nie lubili. „Ciągłe opowieści spiskowe Rosenberga podsycały okrutną passę narodowosocjalistycznego antysemityzmu” (Gellately, 51).
Po nieudanym puczu w Beer Hall, próbie zamachu stanu w listopadzie 1923 roku, Hitler trafił do więzienia, ale wykorzystał ten czas na napisanie książki Mein Kampf, czyli „Moja walka”. W tym dziele, i prawdopodobnie dzięki codziennym wizytom Rosenberga, Hitler włączył antysemickie idee Rosenberga do teorii, w której niemieccy Żydzi zostali zidentyfikowani jako wrogowie państwa i główny powód, dla którego Niemcy nie wykorzystują swojego potencjału. Hitler zasugerował, że potencjał ten zostanie zrealizowany tylko wtedy, gdy kraj będzie rządzony przez czystej krwi „aryjskich” Niemców, co było dość niejasnym terminem używanym przez nazistów w odniesieniu do nie-Żydów, ale często używanym głównie w odniesieniu do białych grup, takich jak ludy nordyckie.
Co więcej, Hitler podchwycił teorię spiskową, zgodnie z którą Żydzi zamierzali zdominować świat. Utożsamiając zarówno rewolucyjnych komunistów, jak i kapitalistów z Żydami, Hitler mógł przedstawić narodowi niemieckiemu ideę, że zarówno ZSRR, jak i kraje takie jak Wielka Brytania, Francja i Stany Zjednoczone zamierzają zaatakować Niemcy. Niemcy muszą się bronić. Niemcy muszą pozbyć się wewnętrznych wrogów, powiedział Hitler. Ponadto Hitler bardzo chciał, aby Niemcy były państwem militarystycznym, ponieważ pomogłoby to znacznie zmniejszyć bezrobocie i dałoby Niemcom środki do inwazji na inne kraje i czerpania korzyści z ich zasobów. Pomogłoby to również nazistom kontrolować całą populację. W związku z tym Hitler przedstawił ideę, że wojna jest niezbędna dla przetrwania Niemiec.
Ideą, która szła w parze z teorią rasową, było to, że „rasa panów” (Herrenrasse) musi być stale testowana i wzmacniana poprzez niekończącą się walkę z niższymi rasami, takimi jak Żydzi i Słowianie (kolejna grupa, której naziści nienawidzili). Ta idea ciągłej walki między rasami pozostawała pod wpływem darwinizmu społecznego, koncepcji, która stosowała prawa natury i przetrwania najlepiej przystosowanych do społeczeństwa ludzkiego. Według Hitlera, aby jego rasa panów mogła się rozwijać, potrzeba było więcej ziemi i zasobów, więc ekspansja Niemiec, szczególnie na wschodzie, miała swoje uzasadnienie. Ta ekspansja w celu znalezienia Lebensraum („przestrzeni życiowej”) doprowadziłaby „Aryjczyków” do dalszego konfliktu ze Słowianami i Żydami.
Rosenberg opublikował swój Mit XX wieku w 1930 roku, który pokazał, że on i Hitler tworzyli ten sam rasowy plan dla przyszłości Niemiec, plan z Żydami jako celem numer jeden. W swojej książce Rosenberg połączył mieszankę pseudonauki i historii starożytnych i współczesnych cywilizacji, prawdziwych lub wyimaginowanych, aby stworzyć teorię, która odrzucała zarówno demokratyczne, jak i liberalne wartości, zastępując je dyktatorskim systemem, w którym rasa „nadludzi” rządziła niższymi rasami. „Nadludzie” byli »Aryjczykami«, wśród których Rosenberg uważał elitarną „rasę panów” za germańskich „Aryjczyków”. W przeciwieństwie do nich, Żydzi i Czarni znaleźli się na samym dole skali społecznej Rosenberga.
Nazistowska teoria rasowa pomogła zwiększyć popularność partii nazistowskiej w wyborach do niemieckiego parlamentu w latach dwudziestych XX wieku, wykorzystując powszechną passę antysemityzmu. Jednakże wiele innych partii również było antysemickich, więc takie podejście nie było jedynym atutem NSDAP. Jak zauważa znany badacz Holokaustu D. Cesarini, „partia nazistowska nie doszła do władzy z powodu antysemityzmu” (s. xxx). Pytanie „Jak Hitler doszedł do władzy?” ma wiele odpowiedzi. Inne argumenty to na przykład obietnice zwiększenia zatrudnienia i przywrócenia niemieckiej dumy po upokorzeniach I wojny światowej i traktatu wersalskiego.
Kiedy Hitler został wybrany na kanclerza i ustanowił dyktaturę w 1933 roku, antysemityzm nazistów naprawdę wysunął się na pierwszy plan ich polityki. Nazistowska teoria rasowa została zastosowana w celu uzasadnienia praktycznych działań, takich jak konfiskata żydowskiego majątku i zapewnienie pretekstu do podboju militarnego. Jak ujął to Cesarini, nazistowska „polityka była nieustannie oparta na fantazji o »żydowskim wrogu«” (s. xxxi). Dla niektórych historyków nazistowska teoria rasowa „może być postrzegana jako zwykły propagandowy chwyt dla strategii politycznej, która była oportunistyczna lub ukształtowana przez okoliczności” (Dear, 608). Nie było łatwo wypowiadać się przeciwko nazistowskiej teorii rasowej i jej praktycznym konsekwencjom, ponieważ „ideologiczny konformizm był wymuszany na ludności, a sprzeciw wobec ideologicznych celów był brutalnie karany” (Dear, 608). Należy pamiętać, że nazistowski reżim był reżimem totalitarnym i wykorzystywał idee rasowe nie tylko do wyrażania antysemityzmu, ale także do kontrolowania wszystkich, w tym Żydów i nie-Żydów. Co więcej, „polityka rasowa dała państwu licencję na wkraczanie w coraz bardziej prywatne i osobiste sfery” (Cesarini, 56).
Hitlerowskie „rozwiązania” „kwestii żydowskiej”
Stwierdziwszy, że Żydzi stanowią „problem” i muszą zostać usunięci z terytorium Niemiec, Hitler przystąpił do realizacji szeregu „rozwiązań”. Pierwszym z nich było zakłócenie codziennego życia Żydów, na przykład przeniesienie ich ze wsi do większych miast i miasteczek. Wkrótce pojawiły się kolejne rozwiązania, z których każde eskalowało terror. Nazistowska propaganda w prasie, radiu i filmie nieustannie próbowała usprawiedliwić ten terror. Należy również wspomnieć, że dla niektórych nie-Żydów pojawiła się możliwość zdobycia bogactwa i klientów żydowskich firm, które ostatecznie zostały zamknięte. We wczesnych latach nazistowskich rządów pojawiały się publiczne głosy sprzeciwu, ale okazały się one nieskuteczne w powstrzymywaniu nazistowskiej dyktatury przed realizacją jej celów. Ci, którzy zabierali głos, byli często ścigani przez Gestapo, nazistowską tajną policję, co mogło prowadzić do pobicia, więzienia lub czegoś jeszcze gorszego.
Różne „rozwiązania”, które naziści wprowadzili, aby poradzić sobie z żydowskim „problemem”, obejmowały zachęcanie do emigracji, odbieranie praw obywatelskich, zastraszanie, bicie, niszczenie mienia i umieszczanie w zamkniętych gettach. Aby wiedzieć, wobec kogo należy zastosować te środki, w 1935 roku uchwalono ustawy norymberskie, które określały, kto dokładnie był Żydem z nazistowskiego punktu widzenia: zasadniczo każdy, kto miał trzech lub więcej żydowskich dziadków. Oznaczało to, że setki tysięcy osób, które nie uważały się za Żydów, były jednak klasyfikowane jako Żydzi przez nazistowski reżim. Naziści chcieli zachować „czystą” krew Aryjczyków, dlatego ustawy norymberskie zawierały klauzule zakazujące stosunków seksualnych między Żydami i nie-Żydami. Idea „nieczystej” krwi pomogła nazistom „stworzyć wizerunek niemieckiego Żyda jako innego, obcego i niebezpiecznego”. (Dear, 285).
Pomimo trudności nałożonych na Żydów, Hitler był sfrustrowany faktem, że żadne z jego „rozwiązań” nie zdołało oczyścić terytorium Niemiec z jego wroga numer jeden. Rzeczywiście, gdy Niemcy rozszerzyły swoje granice od 1938 roku poprzez Anschluss z Austrią, okupację Czechosłowacji przez Hitlera i inwazję na Polskę w 1939 roku, Hitler miał pod swoimi rządami miliony Żydów więcej.
Hitler postanowił zastosować „ostateczne rozwiązanie”, tajny plan zabicia milionów Żydów (i innych osób) poprzez pracę przymusową i w obozach zagłady. Żydzi byli również zabijani przez specjalne oddziały SS, Einsatzgruppen. Zabójstwa ustały dopiero wiosną 1945 roku. Hitler popełnił samobójstwo w kwietniu po napisaniu ostatecznego „testamentu politycznego”, w którym nadal szaleńczo obwiniał Żydów o rozpoczęcie wojny. Niemcy upadły, a alianci odnieśli zwycięstwo w Europie w maju 1945 roku. Pewna miara sprawiedliwości została osiągnięta w powojennych procesach norymberskich, w których mężczyźni tacy jak Rosenberg zostali uznani za winnych zbrodni przeciwko ludzkości i powieszeni. Inni nazistowscy zbrodniarze wojenni zostali następnie postawieni przed sądem.
Holokaust obejmował zamordowanie 6 milionów Żydów w okupowanej Europie. Organizacja Narodów Zjednoczonych ustanowiła 27 stycznia Dniem Pamięci o Holokauście, w dniu wyzwolenia Auschwitz, nazistowskiego obozu koncentracyjnego i zagłady.
