Krucjaty północne

Mianem krucjat północnych albo bałtyckich określamy szereg kampanii wojskowych organizowanych przez papieży i władców zachodnich w XII – XV wieku, w celu nawracania pogan na chrześcijaństwo. W odróżnieniu od krucjat do Ziemi Świętej, które zmierzały do uwolnienia niegdyś chrześcijańskich ziem z rąk muzułmanów, celem wypraw krzyżowych w Prusach, Inflantach (obecnej Estonii) i Litwie było nawracanie miejscowej ludności pogańskiej.

Od połowy XIII wieku walki w ramach krucjat północnych zostały zdominowane przez Zakon Krzyżacki, który zdołał wykroić w Prusach swoje własne, zmilitaryzowane państwo. Mimo że zakon ostatecznie nawrócił cały region na chrześcijaństwo, religijne motywy były dla niego w istocie jedynie pretekstem do podboju ziemi i pomnażania bogactw. XV wiek przyniósł w regionie nowe wyzwania ze strony Polaków, Rosjan i Turków osmańskich i tak krucjaty bałtyckie, osiągnąwszy swój cel, zostały zastąpione przez w pełni już świeckie działania wojenne.

Rozszerzania się idei krucjat

Inną areną krucjat, począwszy od końca XI w., poza tradycyjnymi kampaniami mającymi na celu odzyskanie Jerozolimy i miast Bliskiego Wschodu spod panowania muzułmańskiego był Bałtyk i te ziemie graniczące z terytoriami niemieckimi, które nadal pozostawały pogańskie. Podobnie jak w przypadku wojen krzyżowych na wschodzie, także tutaj władcy wykorzystywali okazję, by połączyć korzyści duchowe krucjat – krzyżowcom obiecywano odpuszczenie grzechów – z zapotrzebowaniem na nowe terytoria i chęcią zdobycia bogactw materialnych w formie ziemi, futer, bursztynu, czy niewolników. W dodatku krucjaty północne, pierwotnie prowadzone przez Sasów i skierowane przeciwko pogańskim Wendom (zachodnim Słowianom), wprowadziły nowy aspekt ruchu krucjatowego: aktywne nawracanie niechrześcijan, w odróżnieniu od dotychczasowego celu - wyzwalania ziem z rąk niewiernych.

Cesarstwo niemieckie miało długą tradycję w posyłaniu chrześcijańskich misjonarzy do krain za swoją północno – wschodnią granicą, będących ogniskiem wielu wojen z udziałem pogańskich państw na wschodzie Europy. Dodatkowym powodem były okrucieństwa wobec chrześcijan i zabójstwa misjonarzy na tych terenach nagłośnione w 1108 r. przez tak wpływową postać jak arcybiskup Magdeburga. Gdy papież Eugeniusz III (1145-1153) ogłosił w grudniu 1145 r. drugą krucjatę (1149-1147) w celu odzyskania Edessy w Górnej Mezopotamii, wielu niemieckich rycerzy wolało przede wszystkim zrobić porządek z niewiernymi na własnym podwórku, niż szukać ich daleko na wschodzie. Zjazd we Frankfurcie w marcu 1147 r. zdecydował o umieszczeniu rejonu Bałtyku na pierwszym miejscu, a decyzja została zaaprobowana przez wpływowego opata Bernarda z Clairvaux. W kwietniu papież Eugeniusz III oficjalnie zadeklarował, że ta krucjata może, podobnie jak krucjaty skierowane na Bliski Wschód, zapewnić jej uczestnikom odpuszczenie grzechów. Papież uczynił później kolejny krok wydając niesławne oświadczenie o nietolerancji:

Zabraniamy całkowicie, aby z jakiegokolwiek powodu, jakikolwiek układ został zawarty z tymi plemionami, czy to z uwagi na pieniądze, czy na daninę, aż do momentu gdy z Boża pomocą będą oni albo nawróceni, albo wyniszczeni (cytowane w Philips, 89)

Działania krzyżowców stały się teraz zbrojną wyprawą misyjną, a Eugeniusz uczynił nagrodę w postaci odpuszczenia grzechów ściśle zależną od skutecznego nawrócenia pogan na chrześcijaństwo. Surowe stanowisko papieża miało odbicie w tradycyjnych trudnościach w konwersji tego regionu, w szczególności w odniesieniu do plemion wendyjskich. Zdarzało się wiele przypadków późniejszego odwoływania wyznania wiary (co uznawano za gorszą obrazę niż trwanie w pogaństwie), kontynuowanie praktyk pogańskich, a nawet mieszanie ich z praktykami chrześcijańskimi, ale zdarzały się także przypadki zarzucania kampanii w zamian za chwilowe korzyści materialne. Obecnie, nowa krucjata była planowana jako ostatnia w rejonie Bałtyku.

Krucjaty wendyjskie

Zanim armia krzyżowa zdołała wyruszyć, dodatkowej motywacji do walki dostarczyli jej sami Wendowie, którzy zdając sobie sprawę, że wojna jest tuż za ich progiem, przypuścili atak prewencyjny na zajęty przez chrześcijan port w Lubece. Pomiędzy czerwcem a wrześniem 1147 r. sasko – duńska armia zaatakowała pogańskie osady w Dobinie i Malchowie, obie w dzisiejszych północno – wschodnich Niemczech. Dobin poniósł mniejsze szkody, gdyż jego mieszkańcy zgodzili się przyjąć chrzest, co zakończyło walki. Malchow poniósł nieco większe straty, jego świątynia z pogańskimi idolami została spalona do gruntu, a otaczające go ziemie splądrowane. Po nieudanym oblężeniu Demina nad rzeką Pianą, następnym celem stał się Szczecin nad Odra na Pomorzu, ale tamtejsi mieszkańcy zdołali przekonać krzyżowców, by odstąpili od oblężenia wywieszając na murach miasta krucyfiksy. Cała kampania, pomimo wzniosłych celów i poparcia papieża, odniosła niewiele większe rezultaty niż coroczne najazdy niewielkich oddziałów kierowane na te ziemie. Krucjacie z pewnością nie pomogła nieufność dzieląca Duńczyków i Sasów. Miernym rezultatem kampanii było nawrócenie jednego wodza i zdobycie pewnych łupów, podczas gdy wendyjski przywódca książę Niklot pozostał u władzy, zaś jego poddani, pomimo obietnic, wciąż praktykowali pogaństwo. To z pewnością nie był skutek, jakiego oczekiwał papież Eugeniusz.

Rycerze krzyżaccy: Prusy i Bałtyk

Bałtyk w następnych stuleciach nadal pozostawał areną krucjat, szczególnie od XIII wieku, po przybyciu tam zakonu krzyżackiego. Między 1193 a 1230 sascy rycerze krzyżowi byli wysyłani, aby bronić misji chrześcijańskich w Inflantach, ale tak jak wcześniej ataki te upodabniały się bardziej do grabieży ziem, niż misji religijnych i pomimo militarnych sukcesów długoterminowe nawrócenie, czy ujarzmienie tubylców nie zostało osiągnięte. Rycerze zakonni kontynuowali tę misję wchłaniając takie lokalne zakony rycerskie, jak Kawalerowie Mieczowi (w 1237) i prowadząc nieprzerwane militarne kampanie w Prusach od 1245 r. do XV w, stale atakując sąsiednich Litwinów i mieszkających dalej na północ Łotyszy.

Krzyżacy stanowili potężną formacją zawodowych rycerzy i piechoty. Ich ciężka kawaleria była wspierana przez świetnie wyszkolony korpus kuszników, zdolnych zmasowanymi salwami masakrować wrogów przed swoimi szeregami. Krzyżacy byli także znacznie lepiej przygotowani do wojny oblężniczej niż ich przeciwnicy, a prócz tego byli mistrzami dyplomacji, umiejącymi, ku obopólnej korzyści, zawierać zręczne sojusze przeciwko odwiecznym wrogom. Często dochodziło do walk partyzanckich i regularnych lokalnych powstań, w tym jednego groźnego w 1260 r., ale zakon był wspomagany ciągłym napływem krzyżowców z Europy Zachodniej i Środkowej, w tym tak znaczących jak Rudolf Habsburg, Otto III brandenburski, czy król Czech Ottokar II. Ponownie jak wcześniej, poparcie papieskie okazało się kluczowym czynnikiem, a religijna idea obrony chrześcijaństwa została korzystnie przekształcona w ideę nawracania i przejmowania ziem tych mieszkańców, którzy nowej wiary przyjąć nie chcieli. Sukcesy zakonu w Prusach, zamienionych wkrótce w osobne państwo (państwo zakonu krzyżackiego, Ordensataat), były widoczne w ich stopniowym przekształcaniu w całkowicie niemieckie terytorium, które instytucjonalizując tak wojnę, jak i religię, stworzyło region, który przynajmniej dla ludzi z zewnątrz wyrażał niemiecką kulturę bardziej niż jakikolwiek inny w późniejszych wiekach.

Chociaż kampanie militarne (rejzy) musiały być zwykle ograniczone do sezonu zimowego, gdy zamarzały bagna i jeziora, zakon krzyżacki był bardzo skuteczny w zajmowaniu nowych terytoriów, szczególnie Gdańska i wschodniego Pomorza w 1308 r. oraz północnej Estonii w 1346 r. kupionej od duńskiego króla Waldemara IV (1340-1375). Nowe ziemie, głównie porty, położone nad rzekami, były zasiedlane osadnikami z Niemiec, powstawały kościoły i klasztory (zwłaszcza cysterskie), zaś zdobycze były chronione przez wznoszenie obronnych zamków jako elementu systematycznej kolonizacji. Litwa była atakowana z sukcesem, ale powód najazdów ustał, gdy wielki książę Jogaiło obiecał w 1386 r. nawrócić swoich ludzi na chrześcijaństwo; proces ten zakończył się w 1389 r.

Pod koniec XIV w wobec braku politycznej jedności i zacofania względem zachodu w zakresie rozwoju technologicznego, większość rejonu Bałtyku została siłą nawrócona na chrześcijaństwo. Wówczas, wobec faktu, że walki były kontynuowane, a przesuwały się jedynie w stronę Inflant, stało się jasne, że Krzyżacy są bardziej zainteresowani polityką, ziemią i łupami niż misją krzewienia chrześcijaństwa. W istocie, Krzyżacy byli często oskarżani o mordowanie chrześcijan, niszczenie kościołów, utrudnianie nawróceń i handel z poganami. Mówiono, że wielu pogan w Europie Centralnej opierało się chrystianizacji tylko dlatego, że nie chciało żyć w ramach brutalnego reżimu krzyżackiego. Zakon krzyżacki nie był zresztą osamotniony w swoich ambicjach w regionie, gdyż królowie Danii i Szwecji używali tej samej ideologicznej zasłony, aby podbijać północną Estonię i Finlandię w XIII i XIV w.

Upadek zakonu krzyżackiego

W XV wieku, gdy Polacy i Litwinie zjednoczyli siły z Rosjanami i Mongołami a także kilkoma innymi mniejszymi państewkami sojuszniczymi, Krzyżacy stanęli w obliczu zagrożenia upadkiem. W pierwszej bitwie pod Tannebergiem w 1410 r. armia krzyżacka została rozgromiona, a w 1457 r. główna siedziba zakonu, obecnie znacznie pomniejszonego i w znacznej mierze świeckiego musiała zostać przeniesiona do Królewca. Zakon krzyżacki istniał nadal w swojej inflanckiej odnodze aż do XVI w i skupiał się przede wszystkim na walce, bez szczególnych sukcesów, z prawosławnymi Rosjanami i Turkami osmańskimi. Gdy zakon został w całości sekularyzowany w 1525 r. (jego odgałęzienie pruskie) i w 1562 (gałąź inflancka) krucjaty bałtyckie dobiegły końca.