Edward I panował jako król Anglii w latach 1272-1307. Edward był następcą swojego ojca Henryka III (panującego w latach 1216-1272) i był znany jako „Długonogi” ze względu na swój imponujący wzrost oraz jako „Młot na Szkotów” z powodu powtarzających się ataków na Szkocję. W trakcie swojego bogatego w wydarzenia i często brutalnego panowania walczył w krucjacie, podbił Walię, dokonał podboju Szkocji i zbudował wiele wspaniałych zamków, które przetrwały do dziś, zwłaszcza w północnej Walii. Jego następcą został jego syn Edward II (panujący w latach 1307-1327), a następnie jego wnuk Edward III (panujący w latach 1327-1377).
Druga wojna baronów i sukcesja
Książę Edward urodził się 17 lub 18 czerwca 1239 roku, jako najstarszy syn Henryka III i Eleonory Prowansalskiej (1223-1291). Znany ze swojego ognistego temperamentu i pewności siebie, Edward nosił przydomek „Długonogi” ze względu na swój wzrost – 1,9 metra (6 stóp i 2 cale), niezwykle imponującą posturę jak na czasy średniowiecza. Był silny, wysportowany i potrafił równie dobrze jeździć konno, co walczyć na miecze. Edward był zagorzałym zwolennikiem średniowiecznych turniejów, w których często brał udział osobiście, raz słynnie pokonując hrabiego Chalon w turnieju odbywającym się w Chalon. Wyznaczony na króla, młody książę nadal musiał ciężko walczyć, aby zabezpieczyć tron ojca i swój własny przed uzurpatorami.
Henryk III z powodzeniem położył kres wojnie baronów, która była podsycana niezadowoleniem z rządów jego ojca, króla Anglii Jana (panującego w latach 1199-1216) i nierespektowania jego Karty Swobód Magna Carta. Henryk i jego regent Sir William Marshal, hrabia Pembroke (ok. 1146-1219), uważany za największego ze wszystkich średniowiecznych rycerzy, pokonali zbuntowanych baronów w bitwie pod Lincoln 20 maja 1217 roku. Niestety, Henryk nie zrozumiał tej lekcji, a jego nieskuteczne kampanie wojskowe, wysokie podatki przeznaczone na ich opłacenie i nadmierny patronat nad francuskimi krewnymi doprowadziły jedynie do drugiej wojny baronów.
Baronowie chcieli ograniczyć władzę królewską i w postanowieniach oksfordzkich z 1258 roku postanowili, że podatki powinny trafiać do skarbu państwa i nie mogą podlegać królewskim kaprysom, a rada rządząca złożona z 15 baronów powinna doradzać królowi. Inny organ, parlement, został ustanowiony jako miejsce do dyskusji na temat polityki, do udziału w której zaproszono rycerzy hrabstw i mieszczan niektórych gmin. Henryk odrzucił te postanowienia w 1262 roku, co doprowadziło do wybuchu wojny domowej.
Dla rojalistów sprawy nie potoczyły się pomyślnie. 14 maja 1264 roku, po bitwie pod Lewes, król i książę Edward zostali pojmani przez przywódcę rebeliantów Szymona de Montforta, hrabiego Leicester (ok. 1208-1265), który następnie został królem w 1264 roku. Na szczęście dla Henryka, jego synowi Edwardowi udało się uciec z więzienia w maju 1265 roku, dzięki czemu mógł pomóc przywrócić prawowitego monarchę na tron.
Edward, który zdobył już cenne doświadczenie wojskowe podczas kampanii swojego ojca w Walii, zebrał armię lojalistów i tych baronów, którzy byli już zirytowani samolubną polityką de Montforta, i pokonał rebeliantów w bitwie pod Evesham w hrabstwie Worcestershire 4 sierpnia 1265 roku. De Montfort zginął, a Henryk został przywrócony do władzy, lecz znaczną część swoich późniejszych lat spędził z dala od polityki, zajmując się modernizacją zabytków architektonicznych kraju, takich jak opactwo Westminster i katedra w Lincoln.
W rzeczywistości Edward działał jako regent swojego ojca, a po śmierci Henryka, który prawdopodobnie zmarł w wyniku udaru mózgu, 16 listopada 1272 roku, książę Edward został Edwardem I Angielskim. Ponieważ Edward wyjechał na tak zwaną Dziewiątą Krucjatę (1271-2), jego faktyczna koronacja odbyła się dopiero 19 sierpnia 1274 roku, jak zwykle w Opactwie Westminsterskim. Panowanie Edwarda trwało do 1307 roku.
Życie osobiste
Edward poślubił Eleonorę Kastylijską (ur. ok. 1242 roku) w październiku 1254 roku, gdy ona miała 12 lat, a on zaledwie 15, ale mimo to ich małżeństwo układało się dobrze. Eleonora towarzyszyła nawet mężowi w jego wyprawie krzyżowej, a gdy zmarła w 1290 roku, Edward bardzo przeżył jej stratę. Przejazd jej trumny z Lincoln do Londynu został upamiętniony ustawieniem 12 monumentalnych krzyży, a jeden z nich, ostatni na trasie, dał nazwę londyńskiemu Charing Cross. Edward, posiadający już rodzinę składającą się z 11 córek i czterech synów, ożenił się ponownie 10 września 1299 roku z Małgorzatą (ok. 1282-1318), córką Filipa III Francuskiego (panującego w latach 1270-1285). Małgorzata była o ponad 40 lat młodsza od Edwarda, ale małżeństwo okazało się kolejnym sukcesem.
Podporządkowanie Walii
Seria porażek wojskowych Henryka III w Walii (1228, 1231 i 1232) doprowadziła do nadania przez niego Llywelynowi ap Gruffuddowi (ok. 1223-1282) tytułu księcia Walii. Niezależność Walijczyka została jeszcze bardziej potwierdzona, gdy odmówił udziału w koronacji Edwarda w 1274 roku. Nowy król był jednak lepszy w prowadzeniu wojny niż jego ojciec, a Edward zamierzał zemścić się za tę zniewagę. Organizując potężną armię w 1276 roku, angielski król pomaszerował do Walii i pozbawił Llywelyna jego ziem, choć pozwolił mu zachować pozbawiony znaczenia tytuł królewski. Niemniej Walijczycy wciąż mieli ambicje uwolnienia się od angielskich rządów, a brat Llywelyna, Dafydd, wzniecił kolejną rebelię. Rebelianci zostali pokonani, a Llywelyn zginął w 1282 roku., zaś jego głowa trafiła w ręce angielskiego króla, a następnie została wystawiona na widok publiczny w Tower. Ostatecznie Dafydd został schwytany i również stracony, przy użyciu brutalnej metody zarezerwowanej dla zdrajców: wieszania, rozrywania i ćwiartowania ofiary.
Edward był teraz zdeterminowany, aby całkowicie narzucić swoją dominację w regionie, szczególnie w północnej Walii, gdzie rebelianci mieli swoją siedzibę, budując serię potężnych zamków. Od 1283 roku wznoszono tak imponujące fortece jak zamek Caernarfon, zamek Conwy i zamek Harlech. Król dopilnował, aby jego zamki były często budowane w miejscach o znaczeniu kulturowym i historycznym dla Walijczyków, co miało być jasnym sygnałem, że w regionie rozpoczął się nowy porządek. Posunął się nawet do tego, że jego syn Edward urodził się w zamku Caernarfon - sercu angielskiej administracji w Walii – 25 kwietnia 1284 roku, a następnie przyznał mu tytuł księcia Walii (formalnie nadany w 1301 roku). Od tego czasu stało się zwyczajem, że angielski monarcha nadawał ten tytuł swojemu najstarszemu synowi.
Pomimo zamków i królewskiej propagandy, Walijczycy nie zostali całkowicie ujarzmieni i w 1294 roku wybuchł kolejny poważny bunt, tym razem pod przywództwem Madoga ap Llywelyna. Edward, mimo że został zmuszony do zimowania w zamku Conwy, zdołał odzyskać kontrolę nad zamkiem Caernarfon do 1295 roku. Madog został następnie pokonany przez armię dowodzoną przez hrabiego Warwick pod Maes Moydog w marcu 1295 roku, a Walia była odtąd zarządzana tak, jakby była częścią Anglii, region został już podzielony na hrabstwa w Statucie Rhuddlan z 1284 roku w celu rozbicia starych tradycyjnych królestw. Następnie wzniesiono nową serię zamków, aby zapewnić stałe podporządkowanie, w tym zamek Beaumaris, być może najlepszy zachowany przykład koncentrycznego średniowiecznego zamku.
Administracja w Anglii
Edward starał się uniknąć błędów swoich poprzedników, zapewniając bezpieczeństwo rodzimej Anglii. Król upewnił się, że baronowie i ich prawa są chronione, a lokalna administracja została usprawniona poprzez przeprowadzenie pomiarów gruntów (1274-5) i lepsze prowadzenie rejestrów („Rejestry setek”). W 1275 roku Statut Westminsterski zawierał 51 nowych praw, z których wiele opierało się na Magna Carta. Proces przed ławą przysięgłych stał się obowiązkowy (wcześniej oskarżony musiał wyrazić na to zgodę) i powołano sędziów pokoju.
Wzorcowy Parlament zebrał się po raz pierwszy w 1295 roku, a jego członkami byli duchowni i rycerze, a także właściciele dużych majątków, w tym dwóch przedstawicieli z każdego hrabstwa i miasta (lub gminy). Członkostwo w parlamencie było nadal przyznawane tylko osobom zamożnym, ale było szersze niż kiedykolwiek wcześniej, ponieważ Edward szukał najlepszych możliwych sposobów na zapewnienie wsparcia dla swoich rosnących wymagań dochodowych. Parlament zatwierdził również proponowaną przez Edwarda kampanię wojskową w Szkocji. Król mógł nie mieć żadnego interesu w ograniczaniu własnej władzy lub zwiększaniu władzy elit, ale regularne zwoływanie przez niego parlamentu w celu podniesienia podatków sprawiło, że ciało to przekształciło się w stale obecną instytucję w angielskim rządzie, która zyskała własny charakter i pierwszeństwo. Włączenie zamożnych, ale nieutytułowanych członków było początkiem tego, co później przerodziło się w Izbę Gmin.
Inną konsekwencją zapotrzebowania na fundusze był atak na społeczność żydowską zamieszkującą królestwo. W 1287 roku Edward z radością zaczął wypędzać wszystkich Żydów ze swojego królestwa, konfiskując ich majątek, aby zwiększyć swoją kasę wojenną i uspokoić Kościół, który uważał lichwiarzy za zagrożenie. Do 1290 roku polityka ta doprowadziła do opuszczenia królestwa przez prawie 2000 Żydów, a Edward był tak zadowolony ze swojej polityki, że powtórzył ją w Gaskonii (patrz poniżej).
Ataki na Szkocję
Edward nie poprzestał na rządzeniu Anglią i Walią, ale obrał sobie za cel Szkocję. Angielski król miał nadzieję na zdobycie kontroli nad Szkocją w pokojowy sposób, gdy zaaranżował małżeństwo swojego syna z Małgorzatą, Dziewicą z Norwegii, która była wnuczką i spadkobierczynią króla Szkocji Aleksandra III (panującego w latach 1249-1286). Niestety, plany te spełzły na niczym, gdy Małgorzata zmarła na Orkenach we wrześniu 1290 roku z powodu choroby. Edward musiał wówczas zdecydować, kto zostanie następcą Aleksandra (wydarzenie to często określa się mianem Wielkiej Sprawy): potężny szlachcic John Balliol (ur. ok. 1249 roku) czy Robert Bruce (ur. 1210 roku i będący dziadkiem swojego bardziej znanego imiennika). W 1292 roku Edward postawił na Balliola, być może dlatego, że był słabszy z tej dwójki i łatwiej było nim manipulować. Jak się okazało, sami Szkoci byli już zmęczeni nieskutecznymi reakcjami Balliola na dominację Edwarda i otwarty bunt wisiał w powietrzu.
Angielski król borykał się wówczas z innymi problemami. Walia miała stać się świadkiem rebelii dowodzonej przez Madoga w 1294 roku, a we Francji poważnie zagrożona była Gaskonia – jedyne terytorium króla po drugiej stronie kanału La Manche od czasu, gdy jego ojciec odebrał je w traktacie paryskim z 1259 roku. Gaskonia, która zapewniała niezłe dochody dzięki opodatkowaniu kwitnącego handlu winem, została faktycznie utracona na rzecz ambitnego Filipa IV Francuskiego (panującego w latach 1285-1314), a podatki, które Edward nałożył na Szkotów, aby zapłacić za swoją nieudaną kampanię we Francji, były kroplą, która przelała czarę. W 1295 roku Szkocja formalnie sprzymierzyła się z Francją – był to pierwszy ruch znany jako „Auld Alliance” (pol. „Stare Przymierze”) - a Balliol czuł się na tyle pewnie, by nie składać hołdu Edwardowi.
Angielski król zareagował stanowczo na szkockie nieposłuszeństwo, formując nową armię, którą osobiście poprowadził do Berwick, liczącą w sumie 25 000-30 000 ludzi. W Berwick, według XIV-wiecznego kronikarza Waltera z Guisborough, Edward przystąpił do działania tak, jak zamierzał to robić dalej, masakrując 11 060 mieszkańców miasta. Król, zyskując przydomek „Młota na Szkotów”, zamierzał teraz dokonać całkowitego podboju, a do czerwca przeszedł długą drogę do osiągnięcia swojego celu. Balliol poddał się po bitwie pod Dunbar (1296 roku), trzech angielskich baronów zostało nominowanych do rządzenia Szkocją, a Edward ukradł nawet Kamień ze Scone (znany również jako Kamień Przeznaczenia), który był symbolem szkockiej monarchii, przenosząc go do Opactwa Westminsterskiego i umieszczając pod krzesłem koronacyjnym. Kamień został zwrócony dopiero w 1996 roku . Dobre wieści nadeszły również z Francji, gdzie Gaskonia została zwrócona Edwardowi po interwencji papieża podjętej w wyniku sporu. Przyjazne stosunki zostały scementowane przez małżeństwo Edwarda z córką Filipa III, Małgorzatą, i zaręczyny księcia Walii z Izabelą, córką Filipa IV Francuskiego.
Szkocja nigdy nie została jednak całkowicie podporządkowana i pomimo inwazji w 1298 i 1300 roku wybuchła poważna rebelia prowadzona przez właściciela ziemskiego (i późniejszego rycerza) Williama Wallace'a (ok. 1270-1305) - tytułową postać z filmu Braveheart z 1995 roku - oraz Sir Andrew Moraya z Bothwell. Rebelianci odnieśli słynne zwycięstwo we wrześniu 1297 roku w bitwie pod Stirling Bridge, ale Edward, prowadząc osobiście swoją armię, wygrał kolejne starcie w lipcu 1298 roku w bitwie pod Falkirk, w której zginęło 20 000 Szkotów. Następnie Edward wysłał kolejne armie w 1301 i 1303 roku, odzyskując zamek Stirling, ale dopiero w 1305 roku Wallace został ostatecznie schwytany w Glasgow, a następnie stracony jako zdrajca w Londynie. Jednak w lutym 1306 roku Szkoci nadal gromadzili się wokół swojego przywódcy, Roberta Bruce'a (ur. 1274 roku), wnuka rywala Jana Balliola o tron z 1292 roku. Obejmując władzę w lutym 1306 roku, Robert cieszył się poparciem szkockich baronów z północy, ale początkowo został zmuszony do ucieczki do Irlandii. Jednak zarówno on, jak i Szkoci odnieśli ogromne korzyści z nagłej śmierci Edwarda i niekompetencji jego następcy; król Robert rządził Szkocją do 1329 roku.
Śmierć i następca
Edward zmarł na skutek choroby, prawdopodobnie dyzenterii, w wieku 68 lat 7 lipca 1307 roku w Burgh by Sands, niedaleko Carlisle, gdy miał wziąć udział w kolejnej kampanii przeciwko Szkotom. Został pochowany w Opactwie Westminsterskim, a na jego grobie umieszczono następującą inskrypcję: "Edward I, Młot na Szkotów. Dochowaj wiary". Jego następcą został jego syn Edward II, którego panowanie do 1327 roku zostało zrujnowane przez niekompetencję militarną, nadmierny protektorat nad swoimi przyjaciółmi, anarchię w kraju wśród własnych baronów i, co było wisienką na torcie królewskiego nieszczęścia, druzgocącą porażkę Szkotów pod Bannockburn w czerwcu 1314 roku. Jego następcą został Edward III, wnuk Edwarda I i zarazem członek tria, które zakończyło „edwardiański” okres średniowiecznej Anglii (1272-1377).
