Perikles (495-429 v.Chr.) was een prominente Griekse staatsman, orator en generaal gedurende de Gouden Eeuw van Athene. De periode waarin hij Athene leidde wordt zelfs aangeduid als het Tijdperk van Perikles niet alleen vanwege zijn invloed op het welvaren van de stad, maar op de gehele Griekse historie gedurende de 5de eeuw v.Chr. en zelfs na zijn dood.
Hij was een groot voorstander van democratie, alhoewel deze verschilde van de hedendaagse democratie, aangezien alleen de mannelijke burgers van Athene deel konden nemen aan de politiek. Ondanks dat zouden zijn hervormingen de fundering leggen voor de ontwikkeling van latere democratische politieke systemen.
Perikles’ naam betekent “omgeven door glorie” en hij zou zijn naam eer aandoen door zijn inspanningen om van Athene de grootste der Griekse stadstaten te maken. Zijn invloed op de Atheense maatschappij, politiek en cultuur was zo groot dat de historicus Thucydides (460/455-399/398 v.Chr.), een tijdsgenoot en bewonderaar, hem “de eerste burger van Athene” noemde (Historiai, II,65).
Perikles promootte de kunsten, de literatuur en filosofie en gaf de vrije hand aan enkele van de meest geïnspireerde schrijvers, artiesten en denkers van zijn tijd. Volgens zijn tijdgenoten en latere schrijvers werd hij hierin alsmede in diverse andere facetten van zijn carrière aangemoedigd en begeleid door zijn partner Aspasia van Milete (omstreeks 470-410/400 v.Chr.), die als muze lijkt te hebben gediend voor vele beroemde Atheners uit deze tijd.
De mate van invloed die Aspasia had op Perikles blijft onderwerp van discussie, maar zijn prestaties zijn welbekend. Perikles breidde de macht van Athene uit door van de Delische Bond gebruik te maken en vormde het Atheense Rijk, leidde zijn stadstaat door de Eerste Peloponesische Oorlog (460-446 v.Chr.) en door de eerste twee jaar van de Tweede Peloponesische Oorlog (431-404 v.Chr.). Hij was nog steeds actief in het politieke leven toen hij in 429 v.Chr. stierf tijdens de Attische Plaag (430-427 v.Chr.).
Vroege Leven & Opmars naar de Macht
Perikles werd geboren in Athens in 495 v.Chr. in een aristocratische familie. Zijn vader, Xanthippus (omstreeks 525-475 v.Chr.) was een gerespecteerde politicus en oorlogsheld en zijn moeder, Agariste, kwam uit de machtige en invloedrijke Alcmaeonidae familie die de vroege ontwikkeling van de Atheense democratie ondersteunden.
Door de prestige en rijkdom van zijn adellijke familie was het voor Perikles mogelijk zijn dorst naar kennis over welk onderwerp dan ook na te streven. Hij las veel en had een bijzondere interesse voor filosofie, hij wordt dan ook gezien als eerste Atheense politicus die het belang van filosofie als een praktische discipline inzag die kon helpen iemands gedachten en handelingen te begeleiden en te sturen, in plaats van slechts een speculatief tijdverdrijf of handel der Sofisten.
De jonge jaren van Perikles waren rustig en de introverte jonge man vermeed publieke optredens en speeches, in plaats daarvan gaf hij de voorkeur aan zijn studie. In zijn latere leven zou zijn aanvankelijke verlegenheid de beweringen van zijn tegenstanders dat Aspasia van Milete hem had leren spreken en zijn redevoeringen voor hem schreef, ondersteunen mede omdat, zoals zij aangaven, er geen bewijs was dat hij het oreren in zijn jeugd had geleerd. Het was een grove belediging voor een Atheense man, met name een staatsman, om te beweren dat een vrouw achter zijn succesvolle carrière zat en de politieke vijanden van Perikles zouden herhaaldelijk deze claim benadrukken.
Perikles was reeds politiek betrokken aan het begin van de jaren 460 v.Chr., echter is het precieze tijdstip hiervan niet bekend. Hij voerde een rechtszaak tegen zijn politieke rivaal Kimon (omstreeks 510-450 v.Chr.) in 463 v.Chr. waar hij laatstgenoemde beschuldigde van corruptie tijdens zijn onderhandelingen met Macedonië. Kimon, zoon van Miltiades (de held van Marathon, leefde omstreeks 555-489 v.Chr.), werd vrijgesproken, echter had dit wellicht meer te maken met zijn politieke connecties en invloed dan met enig falen in de zaak aan de kant van Perikles.
Kimon was de leider van de conservatieve partij en een begenadigde bevelhebber, die had gestreden bij Salamis in 480 v.Chr. toen de Grieken de Persen versloegen. Gedurende de Perzische invasie van 480 v.Chr. had Athene de andere stadstaten ter verdediging achter zich geschaard en nam hierna een dominante positie in. De Delische Bond, een confederatie van stadstaten, werd opgericht in 478 v.Chr. om verdere Perzische agressie te voorkomen en Kimon was van waarde geweest bij het overtuigen van de andere stadstaten om zich aan te sluiten.
Jaren voordat Perikles begon in de politiek was Kimon reeds van invloed geweest en had al een hoop goeds gedaan voor de mensen van Athene en andere stadstaten. Mensen zijn echter wispelturig en de prestaties van Kimon – ondanks dat ze hem geholpen kunnen hebben in de rechtszaak van 463 v.Chr. – zouden hem niet een tweede keer van dienst zijn.
De conservatieve partij steunde de aristocratische politieke vergadering van de areopagus terwijl de democratische factie in Athene hervormingen van de volksvergadering, de ekklesia genoemd, aanmoedigde. De leider van de democratische partij was Ephialtes (5de eeuw v.Chr.) die de mentor van Perikles was. Kimon had vanaf 478 v.Chr. verschillende keren gediend als onderhandelaar tussen Athene en Sparta en leidde in 465 v.Chr. een contigent van 4000 soldaten om Sparta te helpen een opstand van de heloten te onderdrukken. Sparta beledigde Athene door de hulp van deze aanzienlijke strijdmacht te weigeren, waar de hulp van andere stadstaten wel verwelkomd werd. Athene reageerde door de diplomatieke banden met Sparta te verbreken.
De reden van de afwijzing van de Atheense strijdmacht door Sparta is onbekend, al wordt er gesuggereerd dat Sparta Athene niet vertrouwde loyaal te blijven en van kant te wisselen tijdens het conflict. Vroege verslagen vermelden dat de aanblik van de soldaten van Kimon de Spartanen simpelweg niet aanstond.
Wat de reden dan ook geweest mag zijn, Kimon werd in 461 v.Chr. wederom door Perikles van corruptie beschuldigd – dit keer door te stellen dat hij de Spartaanse belangen diende – en slaagde erin dat zijn rivaal voor tien jaar uit de stad verbannen werd. Kort hierna, in hetzelfde jaar werd Ephialtes vermoord; deze twee gebeurtenissen markeren het begin van de opmars van Perikles naar de macht.
De Eerste Peloponesische Oorlog
De Delische Bond bestond tegen deze tijd bijna twintig jaar en was in toenemende mate meer een verlengstuk van de Atheense macht en politiek dan een Griekse confederatie ter gezamenlijke verdediging. Stadstaten gaven er de voorkeur aan Athene simpelweg te betalen om hun te verdedigen dan om troepen en voorraden te sturen voor het gemeenschappelijk goed en door deze keuze – die verwelkomd werd door Athene – werd de stad rijk en machtig.
Historica Edith Hamilton legt verder uit:
In 480 na de laatste nederlaag van de Perzen waren de Atheners verkozen om een nieuwe confederatie van vrije Griekse staten te leiden. Het was een eervolle rol en ze waren er trots op deze te hebben, echter vereiste de positie een hoge mate van belangeloosheid. Athene kon alleen leider van de vrije staten zijn als zij in dezelfde mate rekening hield met de welvaart van de anderen, als die van haarzelf. Gedurende de oorlog met Perzië was ze in staat geweest dit te doen. […] Als hoofd van het verbond wist zij voor enige tijd de macht haar niet te laten corrumperen. Echter slechts voor een korte tijd. De verleiding om nog meer macht te verkrijgen bleek zoals altijd onweerstaanbaar. In korte tijd was de vrije confederatie omgevormd tot het Atheense Rijk. (117)
De Eerste Peloponesische Oorlog was de strijd tussen Athene en Sparta over de suprematie, alhoewel het eigenlijke conflict in eerste instantie Athene en Korinthe betrof, een bondgenoot van Sparta. Griekenland was geen verenigd land in deze tijd, maar een confederatie van stadstaten met elkaar verbonden door “gezamenlijk bloed, een gezamenlijke taal, een gezamenlijke religie en gezamenlijke gebruiken” (Herodotus, zoals geciteerd in Boardman, 127). De verschillende stadstaten besloten zich afhankelijk van hun eigen belang aan te sluiten bij Athene dan wel Sparta, de twee machtigste stadstaten, waardoor er een web van bondgenootschappen ontstond die de strijdende partijen in de oorlog zouden vormen.
Sparta vreesde dat de groeiende macht van Athene een bedreiging zou gaan vormen, maar had geen hoop de Atheense marine te verslaan die alleen maar groter en effectiever geworden was sinds de overwinning bij Salamis in 480 v.Chr. Korinthe beschikte echter over een vloot waar de Spartaanse coalitie gebruik van maakte en zo ook een andere bondgenoot, Aegina. Alhoewel deze bondgenootschappen – alsmede de opstand van de heloten en de Spartaanse belediging van Athene – over het algemeen worden aangemerkt als de oorzaak van het conflict, geeft Edith Hamilton een aanvulling op deze beweringen:
De daadwerkelijke oorzaak van de oorlog was niet een of andere triviale verstoring, de opstand van een afgelegen kolonie, het verbreken van een onbelangrijk verdrag of iets in die trant. Het was iets diep onder de oppervlakte, diep geworteld in de menselijke aard en de oorzaak van alle oorlogen ooit gevochten. De drijvende kracht was hebzucht, die vreemde honger naar macht en bezit dat geen enkele macht en geen enkel bezit kan stillen. Macht, of zijn equivalent rijkdom, creëert het verlangen naar meer macht, meer rijkdom. De Atheners en Spartanen vochten enkel voor één reden – omdat ze machtig waren en daarom gedwongen om hun macht uit te breiden. (114)
Perikles voerde als opperbevelhebber de Atheense troepen aan tijdens een aantal veldslagen, maar geen van beide partijen wist een significant voordeel te behalen. Uiteindelijk werd er een wapenstilstand overeengekomen, georkestreerd door Kimon, die in 451 v.Chr. was teruggekeerd van zijn verbanning en fungeerde als bemiddelaar ten dienste van Perikles. De wapenstilstand gaf Perikles de mogelijkheid zijn aandacht te richten op andere zaken. In 449 v.Chr. vaardigde hij zijn zogenaamde Congresbesluit uit waarmee hij alle stadstaten uitnodigde om samen te komen om te praten over een verenigde natie, maar toen Sparta weigerde te verschijnen liep het initiatief spaak. Vijandelijkheden werden echter niet voortgezet en de Eerste Peloponesische Oorlog eindigde met een verdrag dat de grenzen vaststelde van de macht van zowel Athene als Sparta.
Aspasia & de Begrafenis Rede
Tijdens de oorlog was Perikles betrokken bij verschillende culturele initiatieven in Athene die hem regelmatig in contact brachten met de toonaangevende intellectuelen van de stad. Onder hen was de in het buitenland geboren schrijfster en lerares Aspasia van Milete en in 445 v.Chr. scheidde hij van zijn vrouw (wiens naam onbekend is) en begon een romantische relatie met Aspasia (of zette deze voort). Haar talent als schrijfster en nauwe betrokkenheid bij Perikles was aanleiding voor zijn vijanden om te beweren dat zij zijn grootste speeches geschreven zou hebben, echter lijkt het duidelijk dat hij al op jonge leeftijd, lang voordat hij haar leerde kennen, een gave voor oreren had, wat onder meer blijkt uit de oratie die de verbanning van Kimon ten gevolge had.
De meest beroemde van deze redevoeringen is zijn Begrafenis Rede, uitgesproken na het einde van de Eerste Peloponesische Oorlog. In dit werk prijst Perikles de gevallen soldaten in de strijd, de moed van hun Atheense voorouders, de families die hun geliefden hadden geofferd voor de stad en spoorde de overlevenden aan de gevallenen te eren. Zijn primaire focus was echter de glorie van Athene en hoe bijzonder deze was ten opzichte van alle andere stadstaten van de wereld. De oratie, vastgelegd door Thucydides, benadrukt hoe de Atheense democratie persoonlijke vrijheid aanmoedigt en de stad zich onderscheidt van de rest als een voorbeeld voor allen:
Onze constitutie kopieert niet de wetten van buurlanden, wij zijn liever een toonbeeld voor anderen dan dat wij zelf imitators zijn. Haar bestuur komt ten goede van de velen in plaats van de enkelen; dat is waarom het een democratie wordt genoemd. Als we naar de wetten kijken bieden deze dezelfde rechtvaardigheid voor allen in hun onderlinge verschillen; zonder sociale status komt vooruitgang in het publieke leven neer op bekwaamheid waarbij klasse overwegingen niet in de weg staan van verdienste; noch zal armoede wederom de weg blokkeren, wanneer een man in staat is de staat te dienen zonder belemmerd te worden door de duisternis van de situatie waarin hij zich bevindt. De vrijheid die wij genieten door onze staatsvorm strekt zich uit naar ons dagelijks leven. Aldaar, ver van het elkaar jaloers in de gaten houden, voelen wij ons niet geroepen boos te zijn op onze naaste omdat hij doet wat hem aanstaat, noch geven we toe aan die schadelijke blikken die niet anders dan aanstootgevend kunnen zijn, hoewel ze geen daadwerkelijke straf opleggen. Maar al deze zaken betreffende onze onderlinge relaties maken ons niet wetteloos als burgers. Onze voornaamste bescherming tegen deze bedreiging is ons aan te leren de magistraten en de wetten te gehoorzamen, met name die de bescherming van de gewonden betreffen, of ze nou daadwerkelijk in een wetboek zijn opgenomen dan wel behoren tot het recht dat, alhoewel niet geschreven, toch niet gebroken kan worden zonder erkende schande. (Historiai, II, 34-46)
Ondanks dat het hoogstwaarschijnlijk een geïdealiseerde visie op Athene was, blijft Perikles’ redevoering weerklinken door zijn verdediging van een vrije en democratische staat en de voordelen die deze staatsinrichting met zich brengt. Door het hele werk heen benadrukt hij hoe de stad in staat was haar grootsheid te bereiken door de vrijheid van denken en meningsuiting van het volk. Alhoewel de democratie in Athene zich ontplooide ver voor Perikles, maakten zijn initiatieven het mogelijk om tot wasdom te komen en toen dat gebeurde, deed de Atheense cultuur dat ook.
Culturele Prestaties
Gedurende het Tijdperk van Perikles floreerde Athene als een centrum van onderwijs, kunst, cultuur en democratie. Artiesten en beeldhouwers, toneelschrijvers en dichters, architecten en filosofen ervaarden Athene allen als een zinderende en levendige omgeving voor hun werk. Tijdens het Athene van Perikles werd de agora wederopgebouwd en uitgebreid en werd begonnen met de bouw van de tempels van de Acropolis, inclusief de glorie van het Parthenon in 447 v.Chr. De schilder Polygnotus (5de eeuw v.Chr.) maakte zijn beroemde werken die later onsterfelijk werden gemaakt door de schrijver Pausanias (circa 110-180 n.Chr.).
Toneelschrijvers Aeschylus (circa 525- circa 456 v.Chr.), Sophocles (circa 496-circa 406 v.Chr.), Euripides (circa 484-407 v.Chr.) en Aristophanes (circa 460-circa 380 v.Chr.) – kortom alle grote Griekse schrijvers van toneel – vonden het theater uit bekend van deze periode. Hippocrates (circa 460-circa 370 v.Chr.), de inspiratie voor de Eed van Hippocrates die hedendaagse artsen nog steeds afleggen, beoefende medicijnen in Athene, terwijl Herodotus (circa 484-425/413 v.Chr.), de vader van de geschiedenis reisde en zijn beroemde werk schreef.
Grote beeldhouwers zoals Phidias (circa 480-circa 430 v.Chr.), de maker van het standbeeld van Zeus in Olympia (beschouwd als een van de Zeven Wonderen van de Klassieke Wereld) alsmede het standbeeld van Athena Parthenos voor het Parthenon, voerde zijn werk uit en Myron (circa 480-circa 440 v.Chr.), de beeldhouwer, maakte zijn meesterwerk dat bekend staat als de Discuswerper.
De grote filosofen Protagoras (circa 485-circa 415 v.Chr.), Zeno van Elea (circa 465 v.Chr.) en Anaxagoras (circa 500-circa 428 v.Chr.) waren allen persoonlijke vrienden van Perikles. Van Anaxagoras wordt gezegd dat hij daadwerkelijk van invloed is geweest op zijn publieke houding en geloof, met name na de dood van Perikles zonen aan de pest. Socrates (circa 470/469 v.Chr.), de grondlegger van de westerse filosofie, leefde en onderwees ook in Athene tijdens deze periode en zijn leerlingen – met Plato (428/427-348/347 v.Chr.) als de meest bekende – zouden hun eigen filosofische scholen oprichten en het westerse denken voor altijd veranderen.
De Tweede Peloponesische Oorlog & Dood
Het Tijdperk van Perikles kon echter niet langer duren dan enig andere in de geschiedenis. Aan het begin van 431 v.Chr. brak voor Athene de Tweede Peloponesische Oorlog uit met Sparta die zou leiden tot de nederlaag van Athene; Perikles zou de val van zijn stad echter niet meer meemaken. In zijn Begrafenis Rede zei Perikles: “Er wordt niet zozeer gerouwd om dat wat we nooit gekend hebben, als om dat waaraan we voor lange tijd gewend zijn geraakt” (Historiai, II.43). De Atheners die aanwezig waren bij deze oratie zullen zeker deze specifieke zin intens beleefd hebben met betrekking tot diegenen die ze waren verloren, maar aan het einde van de tweede oorlog met Sparta zullen zijn woorden ongetwijfeld weerklonken hebben, aangezien Athene alles verloor waar ze zo hard voor hadden gewerkt.
In 429 v.Chr., kort na het begin van de oorlog stierf de grote leider die zijn stad door het eerste conflict geleid had; de pest brak uit in de stad en Perikles behoorde tot haar slachtoffers. Ontdaan van zijn leiderschap maakten de Atheners de ene fout na de andere op militaire gebied, wat uiteindelijk tot hun nederlaag door de hand van de Spartanen zou leiden in 404 v.Chr., de vernietiging van de stadsmuren en de bezetting en het bewind van Sparta.
In zijn Geschiedenis van de Peloponesische Oorlog maakt Thucydides duidelijk wat voor een ramp de dood van Perikles was voor Athene, aangezien zij die na hem kwamen liever populair dan effectief waren en door zo te handelen de stad tot haar ondergang veroordeelde:
In zijn Geschiedenis van de Peloponesische Oorlog maakt Thucydides duidelijk wat voor een ramp de dood van Perikles was voor Athene, aangezien zij die na hem kwamen liever populair dan effectief waren en door zo te handelen de stad tot haar ondergang veroordeelde:
De reden [dat Perikles zo’n superieure staatsman was kwam doordat hij] sterk was in zowel naam als intellect en opvallend onvergankelijk, over de massa’s een licht regime voerde en hen leidde, meer dan dat hij door hen geleid werd. Dit kwam doordat bij wat hij zei hij zich niet hoefde te schikken naar wat zijn toehoorders tevreden zou stellen in een poging om op ongepaste wijze aan de macht te komen, door zijn aanzien was hij staat hen tegen te spreken en zich hun woede op de hals te halen. Wanneer hij merkte dat zij arrogant waren en zonder reden vol van vertrouwen, sprak hij om hen angst aan te jagen; en wanneer hij zag dat ze zonder gegronde reden bang waren wist hij hun vertrouwen weer te herstellen. Het resultaat was in theorie een democratie maar in de praktijk een bewind door de eerste man (II. 64-65).
Zijn opvolgers konden nooit voldoen aan Perikles’ ideale leiderschap en Athene leed ten gevolge hiervan. Alhoewel Thucydides een bewonderaar en aanhanger van Perikles was, is dat geen reden om te concluderen dat zijn beweringen simpelweg een vorm van vooroordeel zijn. De geschiedenis bevestigt het standpunt van Thucydides dat met de dood van Perikles Athene zich in een intellectuele, culturele en spirituele duisternis stortte, waarmee de Atheners de komende dertig jaar zouden worstelen, met als dieptepunt de executie van Socrates in 399 v.Chr.
Alhoewel Perikles is verweten een ‘populist’ te zijn die de basale instincten van de mensen aansprak, alsmede oorlogszuchtig omdat hij beide oorlogen met Sparta aanwakkerde, spreekt het voor zich dat hij in staat was een klimaat van vrijheid van denken en meningsuiting te creëren wat resulteerde in enkele van de grootste bijdragen aan het werelderfgoed die ooit zijn gemaakt.
De periode in de Griekse geschiedenis waarin hij leefde en aan de macht was staat terecht bekend als het Tijdperk van Perikles, omdat zijn initiatieven het mogelijk maakte dat dit tijdperk tot bloei kwam. Zelfs ten tijde van oorlog wist Perikles het voor elkaar te krijgen de sociale stabiliteit te behouden die noodzakelijk was voor de kunst, literatuur en filosofie om tot grote hoogtes ui te groeien en de werken uit dit tijdperk blijven mensen over de gehele wereld tot op de dag van vandaag beïnvloeden en inspireren.
