Civilizacija Tolteka je cvjetala u drevnom centralnom Meksiku između 10. i sredinom 12. vijeka. Nastavljajući mezoameričko nasljeđe koje su im ostavile ranije kulture, Tolteci su u Tollanu izgradili impresivan glavni grad. Na kraju su to nasljeđe prenijeli civilizacijama poput Asteka, koji su Tolteke smatrali velikom i prosperitetnom civilizacijom, čak i tvrdeći da potiču od njih.
Većina informacija o Toltecima dolazi od astečkih i post-kolonijalnih tekstova koji dokumentiraju ranije usmene predaje. Međutim, one nipošto nisu potpune, a informacije mogu biti 'obojene' od strane Asteka i njihovog specifičnog poštovanja prema svim elementima Tolteka i njihovim oduševljenjem u spajanju mitova sa činjenicama kako bi sebi pomogli uspostaviti lozu sa ovim ranijim majstorima. Ipak, pažljivo poređenje sa ranijim tekstovima Maja i sačuvanim arheološkim zapisima omogućava da se istaknu barem glavni elementi ove civilizacije.
Porijeklo i prostranstvo
Tolteci su imali korijene u narodu Tolteca-Chichimeca, koji je tokom 9. stoljeća migrirao iz pustinja na sjeverozapadu u Culhuacan u Meksičkoj dolini. Prema Astecima, prvi toltečki vođa je bio Ce Tecpatl Mixcoatl (Jedna kremena oblačna zmija, tj. Mliječni put), a njegov sin Ce Acatl Topiltzin (Žrtvovatelj Trske, rođen 935. ili 947.) će postati slavan veliki vladar i dobiti ime velikog boga Quetzalcoatla (Pernata Zmija).
Prvo naselje Tolteka je bilo u Culhuacanu, ali su kasnije osnovali glavni grad Tolan (ili Tula što znači 'mjesto trske', generalna mezoamerička fraza koja se odnosi na sva velika naselja). Grad je narastao na površinu od 14km² i stekao populaciju između 30.000 i 40.000 stanovnika. Centralni dio grada je bio urađen u mrežastom obliku i bio je vrlo sličan majanskom gradu Chichen Itzi. Zanimljivo je da su i Maje imale verziju kulturnog heroja poznatog kao 'Pernata Zmija', prevedeno kao Kukulkan; ovo i arhitektonske sličnosti sugerišu da je postojala vrlo bliska kulturna veza između ove dvije civilizacije.
Tollan
Tolan iz astečke mitologije je bio poznat po čuvenim palačama i objektima sagrađenim od zlata, žada, tirkiza i pera kvecala koji su izazivali strahopoštovanje. Smatra se da je grad bio preplavljen bogatstvom koje su stvarali nadareni toltečki artisani, vrlo vješti u metalurgiji i grnčarstvu – do te mjere da se za njihove grnčare tvrdilo 'da su glinu učili da laže', a tu su takođe kasnije bili i astečki prerađivači metala i izrađivači nakita koji su čak bili poznati kao tolteca. Tolteci su takođe zaslužni za ovladavanje prirodom i proizvodnju velikih usjeva kukuruza i pamuka u prirodnim bojama crvene, žute, zelene i plave. Kroz stoljeća pljačkanja, nije iznenađujuće što nijedan artefakt nije ostao kako bi potvrdio ovo materijalno bogatstvo, osim indikacija da su Tolteci vršili veliku trgovinu opsidijanom (korišten za mačeve i strijele) koji je eksploatisan iz obližnjeg Pachuca.
Iako ne baš sjajno kao što je u legendi, arheološko nalazište Tollan koje je smješteno na krečnjačkom rtu ipak ima impresivan broj preostalih spomenika. To se odnosi na dvije velike piramide, hodnik, veliku palaču, dva terena za igru loptom, a svi objekti su okruženi gustom zonom urbanih objekata za stanovanje. Objekti za stanovanje su raspoređeni u grupe do pet rezidencija ravnih krovova, pri čemu je svaka grupa pozicionirana u dvorištu sa jednim oltarom i kao cjelina okružena zidom.
Preostala arhiktektonska skulptura na piramidama uključuje velike stubove od kojih svaki ima četiri bloka obrađena u obliku ratnika koji stoje na petom nivou 10 metara visoke piramide B. Ratnici su nekada držali krovnu konstrukciju. Ratnici su odjeveni u odjeću koja ukazuje da su spremni za borbu, sa pokrivalima za glavu i pločastim amblemom leptira na prsima, držeći atlatl ili bacač koplja uz tijelo. Osim toga, od originalnog ulaza su preostali stubovi pernatih zmija. Stubovi ratnika su skoro identični i nagovještavaju na sofisticirane radionice sposobne za masovnu proizvodnju.
Frizovi se pružaju oko piramide i 40 metara dugog samostojećeg zida L oblika (poznat kao coatepantli i Toltečka inovacija). Oni pokazuju scene sa životinjama kao što je jaguar, vuk i kojot (simboli asociraju na ratoborne ljude kakvi su bili Tolteci) i scene žrtvovanja (prvenstveno isprepletene čegrtuše i skeletone). Takođe postoje i prikazi pernatih stvorenja (možda jaguara) i orlova sa srcima u ustima.
Tollan takođe daje prve primjere chachmoola, zavaljenih ratnika od kamena koji na trbuhu drže posudu kako bi primili žrtvene prinose za bogove. To je postalo uobičajeno obilježje hramova u Mezoamerici. U Tollanu su pozicionirani pored klupa-prijestolja na vrhu piramidalnog hrama.
Pad
Nije poznat uzrok koji je doveo do pada regionalne dominacije civilizacije Tolteka. Ratoborni ljudi koji su bez sumnje osvajali okolna plemena i uspostavljali danak bez brige za integracijom u Toltečku političku i vjersku kulturu, vrlo je izvjesno da se 'carstvo' jednostavno raspalo zbog prirodnog fenomena kao što je dugotrajna suša. Unutrašnji sporovi su također mogli dovesti do pada upravljačke strukture, a to je i nagoviješteno u legendarnim pričama o borbi između bogova Quetzalcoatl i Tezcatlipoca, isprepletenim sa historijskim ličnostima. Pouzdanije je to da od sredine 12. stoljeća Tollan pokazuje znakove nasilnog uništenja; mnogi arhitektonski stubovi i kipovi su spaljeni i namjerno zakopani, a Asteci su mjesto sistemski pljačkali. Predvođeni posljednjim toltečkim vođom Huemacom, Tolteci su se naselili na Chapulptepecu, zapadnoj obali jezeri Texcoco. Taj događaj tradicionalno datira iz 1156. ili 1168. godine.
Nasljeđe
Ime Tolteka je nosilo određeni ugled i bili su vrlo cijenjeni, posebno od strane Maja i Azteka koji su čini se kopirali mnoge aspekte toltečke vjerske prakse i umjetnosti, ali i posmatrali Toltečki period kao zlatnu eru u kojoj su izumljena čuda poput pisanja, medicine i metalurgije. Možda su iste izumili drugi i to ranije, ali utjecaj Tolteka na arhitekturu i skulpturu je vrlo izvjestan. Prikazi prepoznatljivih božanstava u Tollanu koja se kasnije pojavljuju u astečkom panteonu uključuju Centeotla, Xochiquetzala, Tlahuizcalpantecuhtlija i pernatu zmiju identificiranu sa Quetzalcoatlom. Kamene rezbarije cuauhxicalli posuda i chacmool korištenih u žrtvovanjima te također tzompantli (zid lobanja) svjedoče o utjecaju koji su Tolteci imali na svoje poznate nasljednike. U svakom slučaju, bez obzira na ostavštinu ljudi iz Tollana, Asteci su tvrdili da ne potiču od bilo koga osim od Tolteka. O veličini njihovog poštovanja i oduševljenja prema Toltecima svjedoči astečki izraz Toltecayotl - 'imati Toltečko srce' što znači biti vrijedan i najbolji u svemu.
