Βασίλισσα Θάμαρ της Γεωργίας

Η Θάμαρ ήταν βασίλισσα της Γεωργίας από το 1184 έως το 1213 μ.Χ. Θεωρείται μία από τους πιο αξιόλογους ηγεμόνες της Μεσαιωνικής Γεωργίας, και ηγήθηκε της μεγαλύτερης εδαφικής επέκτασής της, εκμεταλλευόμενη την παρακμή άλλων μεγάλων δυνάμεων στην περιοχή. Η Θάμαρ ήταν η πρώτη γυναίκα μονάρχης της Γεωργίας, και παρά την αρχική αντίσταση στην ιδέα μιας γυναίκας ηγεμόνα, τελικά το φύλο της την βοήθησε να αφήσει την κληρονομιά της μεγάλης μεσαιωνικής βασίλισσας της Γεωργίας.

Η ενθρόνιση μιας βασίλισσας

Η Θάμαρ ήταν η μεγαλύτερη κόρη του Γεωργίου Γ' της Γεωργίας (1156-1184 μ.Χ.). Χωρίς δικούς του γιους, και έχοντας τυφλώσει και ευνουχίσει τον μοναδικό ανιψιό του, αφού υποκίνησε μία εξέγερση, ο Γεώργιος δεν είχε άρρενες κληρονόμους. Αλλά ο Γεώργιος κατέστησε σαφή την απόφασή του για διάδοχο, σε αντίθεση με τον πατέρα του Δημήτριο Α' της Γεωργίας (1125-1156 μ.Χ.) και τον παππού του Δαβίδ Δ' (1089-1125 μ.Χ.), ορίζοντας τη Θάμαρ συμβασιλέα το 1178 μ.Χ. μπροστά σε όλους τους γεωργιανούς ανώτερους κληρικούς και αριστοκράτες.

Η Θάμαρ έγινε τότε νόμιμη συγκυβερνήτης, ενώ ο Γεώργιος συνέχισε να κυβερνά για άλλα έξι χρόνια. Αλλά, όταν ο Γεώργιος πέθανε το 1184 μ.Χ., οι ευγενείς είχαν απαιτήσεις από τη νέα βασίλισσά τους. Πρώτον, επέμειναν να ξαναστεφθεί βασίλισσα από αυτούς, πράγμα το οποίο δέχτηκε. Στη συνέχεια, απαίτησαν να απομακρύνει πρώην δουλοπάροικους και ξένους από την εξουσία, συμπεριλαμβανομένου του ισχυρού στρατηγού Κιπτσάκ Κουμπασάρ, του Αμιρπασαλάρ (αρχιστράτηγου). Συμφώνησε και σε αυτό. Εναντιώθηκε όμως όταν οι ευγενείς, με επικεφαλής τον Κουτλού Αρσλάν, πρότειναν να έχουν την εξουσία να διορίζουν αυτοί υπουργούς της κυβέρνησης και να θεσπίζουν νόμους. Η Θάμαρ συνέλαβε τον Κουτλού και έπεισε τους ευγενείς να υποχωρήσουν, όταν προσφέρθηκε να τους συγχωρήσει.

Η Θάμαρ αντιμετώπισε επίσης αντίσταση από τον Μικέλ Μιριανίτζε, τον Καθολικό (δηλ. αρχιεπίσκοπο) της Γεωργίας. Από την εποχή της βασιλείας του Δαβίδ Δ', ο Καθολικός ήταν επίσης ο πρωθυπουργός της Γεωργίας, πράγμα που σήμαινε ότι είχε τεράστια δύναμη. Η Θάμαρ συγκάλεσε μια σύνοδο το 1185 μ.Χ. για να προσπαθήσει να τον ανατρέψει, αλλά η σύνοδος αποφάσισε να μην αντιταχθεί στον Μικέλ, αφαιρώντας μόνο την εξουσία από μερικούς εχθρικούς προς τη Θάμαρ επισκόπους.

Η μάχη της αριστοκρατίας και του κλήρου εναντίον της Θάμαρ έφτασε στο αποκορύφωμα με το γάμο της. Πολλοί στο βασίλειο ήταν πρόθυμοι να παντρευτούν τη Θάμαρ και να εξασφαλιστεί έτσι κληρονόμος για το θρόνο. Η αριστοκρατία πρότεινε τον Γιούρι Αντρέιβιτς Μπογκολίμπσκι, έναν εξόριστο δούκα από το Ρωσικό Κράτος του Κιέβου. Αυτή η επιλογή υποστηρίχθηκε από τον Καθολικό Μικέλ και τη θεία της Θάμαρ, την Ρουσουντάν, η οποία αποτελούσε ισχυρή παρουσία στην αυλή. Ο Γιούρι επιλέχθηκε, και οι δύο τους παντρεύτηκαν, με τη Θάμαρ να κρατάει στα χέρια της την εξουσία. Ο Γιούρι αποδείχθηκε επιτυχημένος στρατιωτικός διοικητής, ο οποίος ήταν ιδιαίτερα πολύτιμος, επειδή η Θάμαρ συνήθως συνόδευε τα στρατεύματα χωρίς όμως να τα οδηγεί στη μάχη. Ωστόσο, οι δύο δεν ταίριαξαν και κυκλοφορούσαν φήμες ότι ο Γιούρι ήταν άπιστος. Απογοητευμένη, η Θάμαρ ζήτησε και πέτυχε την ακύρωση του γάμου.

Μόνη στο θρόνο

Το 1188 μ.Χ. εκδιώχθηκε ο Γιούρι αλλά και απεβίωσε ο Καθολικός Μικέλ. Απελευθερωμένη από τον έλεγχό τους, η Θάμαρ τοποθέτησε δικούς της ανθρώπους στις καίριες θέσεις, όπως του υπουργού εσωτερικών και του αρχιστράτηγου. Τα αδέρφια Μκαργκριτζέλι, Ζακάρε και Ιβάν, έγιναν ιδιαίτερα σημαντικοί ως σύμβουλοι και στρατιωτικοί διοικητές. Στη συνέχεια παντρεύτηκε κάποιον που επέλεξε η ίδια: τον Οσσετό πρίγκιπα Δαβίδ Σοσλάν. Ο Δαβίδ είχε μακρινή συγγένεια με τη Θάμαρ και είχε μεγαλώσει στην Βασιλική Αυλή της Γεωργίας στην Τιφλίδα, και έτσι ο γάμος έγινε αποδεκτός, ακόμα κι αν η Οσσετία δεν ήταν τόσο ισχυρή σύμμαχος όσο ήταν το Ρωσικό Κράτος του Κιέβου. Ο νέος γάμος της Θάμαρ, αντίθετα με τον προηγούμενο, ήταν επιτυχημένος: απέκτησαν δύο παιδιά - τον μελλοντικό βασιλιά της Γεωργίας, τον Γεώργιο Δ' (1213-1223 μ.Χ.) και τη βασίλισσα Ρουσουντάν (1223-1245 μ.Χ.) και το βασιλικό ζεύγος ζούσε αρμονικά.

Το 1187 μ.Χ., ο Σαλαντίν (1174-1193 μ.Χ.) επανέκτησε την Ιερουσαλήμ από τους σταυροφόρους. Με την μουσουλμανική δύναμη να αυξάνεται και πάλι, η Θάμαρ έστειλε δύο διπλωματικές αποστολές στον Σαλαντίν, οι οποίες εξασφάλισαν την ασφάλεια της Μονής του Σταυρού της Γεωργίας και την απαλλαγή της από τη φορολογία, με αντάλλαγμα την ειρήνη μεταξύ της Γεωργίας και του κράτους του Σαλαντίν.

Όμως, ενώ η ειρήνη είχε εξασφαλιστεί στα νότια, πόλεμος ξέσπασε σύντομα στα δυτικά. Ο Γιούρι, ο πρώην σύζυγος της Θάμαρ εμφανίστηκε στην τουρκική πόλη Ερζερούμ. Οι γεωργιανοί υποστηρικτές του, με επικεφαλής τον Γκούζαν του Τάο, πήγαν για να τον υποδεχτούν, πέρασαν μαζί του τα σύνορα και τον έστεψαν βασιλιά στο βασιλικό παλάτι του Γκεγκούτι. Η Θάμαρ έστειλε αρχικά διαπραγματευτές, αλλά στη συνέχεια έστειλε τα στρατεύματα παρέμεναν πιστά σε αυτήν για να νικήσει τους αντάρτες στο πεδίο της μάχης. Όταν οι επαναστάτες παραδόθηκαν, η Θάμαρ έδειξε αυτό που έγινε το κύριο χαρακτηριστικό της, το έλεος: ο Γιούρι στάλθηκε εξόριστος πίσω στην Κωνσταντινούπολη. Οι επαναστάτες έχασαν τα εδάφη και τους τίτλους τους, αλλά όχι το κεφάλι τους. Όταν, όμως, ο Γκούζαν επαναστάτησε ξανά, ο Δαβίδ Σοσλάν τον τύφλωσε, προτού η Θάμαρ προλάβει να δείξει και πάλι την επιείκειά της.

Πόλεμος

Η Γεωργία ήταν και πάλι ασφαλής και, το 1192 μ.Χ., η Θάμαρ γέννησε τον μελλοντικό Γεώργιο Ε'. Για να το γιορτάσει, ο Δαβίδ Σοσλάν ξεκίνησε δύο στρατιωτικές εκστρατείες, καταλαμβάνοντας την πόλη Μπαρντάβι, την παλιά πρωτεύουσα της Αλβανίας του Καυκάσου, και το Ερζερούμ. Σε απάντηση ο Χαλίφης της Βαγδάτης κήρυξε ιερό πόλεμο (jihad) όλων των Μουσουλμάνων εναντίον της Γεωργίας. Ο Νουσράτ Αλ Ντιν Αμπού Μπακρ, ένας μουσουλμάνος ηγέτης της δυναστείας Ελντιγκιούζ στο Αζερμπαϊτζάν, ηγήθηκε της επίθεσης, καταλαμβάνοντας το μουσουλμανικό κράτος Σιρβάν, σύμμαχο της Γεωργίας. Περίπου την ίδια εποχή, έφτασε και ο Γιούρι και δήλωσε την πίστη του στον Νουσράτ Αλ Ντιν Αμπού Μπακρ.

Ο Γιούρι ηττήθηκε από έναν γεωργιανό δούκα το 1193 μ.Χ. και από τότε δεν εμφανίζεται ξανά στο ιστορικό προσκήνιο. Ο κύριος όγκος του μουσουλμανικού στρατού υπό τον Νουσράτ Αλ Ντιν Αμπού Μπακρ αντιμετώπισε τον Δαβίδ Σοσλάν στη μάχη του Σαμκόρ το 1195 μ.Χ. Ο Δαβίδ Σοσλάν θριάμβευσε και στα χέρια των Γεωργιανών έπεσαν ακόμα και τα χαλιφικά λάβαρα, τα οποία αργότερα δόθηκαν από τη Θάμαρ στο γεωργιανό μοναστήρι Κακούλι. Ο νικητής γεωργιανός στρατός στη συνέχεια βάδισε στη Γκάνια, καταλαμβάνοντας την πόλη την οποία έδωσε στον Αμιρ Μιχράν, τον αδελφό του Νουσράτ Αλ Ντιν Αμπού Μπακρ, για να κυβερνήσει ως γεωργιανός υποτελής. Ο Νουσράτ Αλ Ντιν Αμπού Μπακρ δηλητηρίασε τον αδερφό του και κατάφερε να ανακτήσει τη Γκάνια, αλλά ο γεωργιανός στρατός βάδισε νικηφόρα νότια, καταλαμβάνοντας και τη σημαντική εμπορική πόλη Ναχιτσεβάν. Αν και αυτές οι επιτυχίες υποτίθεται ότι οδήγησαν τον Νουσράτ Αλ Ντιν Αμπού Μπακρ να μεθύσει μέχρι θανάτου, η Γκάνια αντιστάθηκε στην ανάκτηση.

Η Γεωργία βρισκόταν πλέον στη μεγαλύτερη γεωγραφική της επέκταση, η οποία προκάλεσε την οργή του Σέλτζουκου Σουλτάνου Ρουκ Αντ Ντιν Σουλεϊμάν Σαχ (Σουλεϊμάν Β' Ρουμ 1196-1204 μ.Χ.). Ο Σουλεϊμάν επιτέθηκε στο Ερζερούμ και έστειλε μια ταπεινωτική επιστολή στη Θάμαρ, αποκαλώντας την «ανόητη βασίλισσα» και απαιτώντας την παράδοση της Γεωργίας. Ο Σουλεϊμάν πρότεινε στη Θάμαρ να ασπαστεί τον ισλαμισμό και να την κάνει γυναίκα του. Διαφορετικά θα κατέληγε παλλακίδα του. Η Θάμαρ συγκέντρωσε το στρατό της Γεωργίας, και ο Δαβίδ Σοσλάν τον οδήγησε στη νίκη κατά τη διάρκεια της πολυήμερης Μάχης του Μπασιάν το 1202 μ.Χ.. Μια μουσουλμανική αντεπίθεση αρκετά χρόνια αργότερα απέτυχε και, το 1206 μ.Χ., οι γεωργιανές δυνάμεις κατέλαβαν το Ερζερούμ και το Καρς.

Ο Δαβίδ Σοσλάν πέθανε το 1207 μ.Χ., αλλά οι επιχειρήσεις της Γεωργίας στα νοτιοανατολικά συνεχίστηκαν χωρίς διακοπή. Όμως, ενώ τα σύνορα της Γεωργίας συνέχισαν να επεκτείνονται, τη χώρα συγκλόνισε μία συμφορά: ο σουλτάνος του Αρνταμπίλ στο Αζερμπαϊτζάν λεηλάτησε την πρώην πρωτεύουσα της Αρμενίας, Ανί, το Πάσχα του 1209 μ.Χ., σφαγιάζοντας τον αρμενικό πληθυσμό. Οι γεωργιανές δυνάμεις εισέβαλαν στο Ιράν, με αποτέλεσμα ακόμη και οι πόλεις Ταμπρίζ (Ταυρίδα) και Καζβίν να πληρώσουν φόρο υποτέλειας στη Θάμαρ. Τα λάφυρα από αυτήν την εκστρατεία στο Ιράν βοήθησαν να ανοικοδομηθεί το Ανί.

Η "θεία Θάμαρ" και η δημιουργία μιας αυτοκρατορίας

Καθώς η Γεωργία πετύχαινε τις νίκες της στην Ανατολή, η Κωνσταντινούπολη δέχονταν την επίθεση και τη λεηλασία της Δ' Σταυροφορίας το 1204 μ.Χ.. Ενώ η Βυζαντινή Αυτοκρατορία καταλήφθηκε από τους Σταυροφόρους και στη συνέχεια οι νικητές μοιράστηκαν τα εδάφη της, η Θάμαρ ενεπλάκη σε μια νέα περιπέτεια στο βυζαντινό έδαφος της Μαύρης Θάλασσας.

Η αδερφή της Θάμαρ, η Ρουσουντάν είχε παντρευτεί τον Μανουήλ Κομνηνό, γιο του Βυζαντινού Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α' Κομνηνού (1183-1185 μ.Χ.). Όταν ο Ανδρόνικος εκθρονίστηκε το 1185 μ.Χ., οι δύο γιοι του Μανουήλ και της Ρουσουντάν, Αλέξιος και Δαβίδ, μοναδικοί επιζώντες της οικογένειας του Ανδρόνικου, διέφυγαν από την Κωνσταντινούπολη. Ο Αλέξιος και ο Δαβίδ μεγάλωσαν στην αυλή της θείας τους Θάμαρ, στη Γεωργία.

Όταν η Βυζαντινή Αυτοκρατορία διαλύθηκε, παρουσιάστηκε η ιδανική στιγμή για να βοηθήσει τους ανιψιούς της να ανακτήσουν μέρος της αυτοκρατορίας του παππού τους. Οι γεωργιανές δυνάμεις βοήθησαν τον Αλέξιο και τον Δαβίδ να καταλάβουν την Τραπεζούντα και τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας μέχρι τη Σινώπη. Ο Αλέξιος έγινε ο Αλέξιος Α΄ (1204-1222 μ.Χ.) της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, που επέζησε ως διάδοχο κράτος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έως το 1461 μ.Χ.. Η νέα Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας είχε ισχυρούς δεσμούς με τη Γεωργία και έτσι επεκτάθηκε η ζώνη επιρροής της Θάμαρ.

Η κληρονομιά της Θάμαρ

Με τη Θάμαρ η Γεωργία έφτασε στην μεγαλύτερη εδαφική της επέκταση και απέκτησε μεγάλη πολιτική επιρροή. Ο στρατός της πραγματοποιούσε εκστρατείες από την Τραπεζούντα έως το Ιράν και η Γεωργία ήταν αναμφισβήτητα σημαντική δύναμη στην περιοχή. Η Θάμαρ είναι σχεδόν σίγουρα η πιο προβεβλημένη ηγεμόνας της Μεσαιωνικής Γεωργίας, χύθηκε γι' αυτήν πολύ μελάνι και γράφτηκαν πολλοί έπαινοι, τόσο στο Μεσαίωνα όσα και στις μέρες μας. Στο έπος του σύγχρονού της ποιητή Σότα Ρουσταβελί, Ο Ιππότης με Δέρμα Τίγρη, που θεωρείται μια θετική αλληγορία της βασιλείας της Θάμαρ, σημειώνεται με έμφαση ότι «οι σκύμνοι ενός λιονταριού είναι ισάξιοι, είτε αρσενικοί είτε θηλυκοί» (Ρουσταβελί, 39). Παρόλο που δεν υπάρχει ιστορική καταγραφή παρουσίας της Θάμαρ σε μάχη, η εικόνα της ως βασίλισσας πολεμίστριας έχει κληροδοτηθεί από γενιά σε γενιά μέσω του θρύλου στη Γεωργία, καθώς και εικόνες της ως αγίας. Η Θάμαρ ανακηρύχθηκε αγία από την Γεωργιανή Ορθόδοξη Εκκλησία αιώνες αργότερα.

Η Θάμαρ κληροδότησε αυτό το ισχυρό κράτος στον γιο της, τον Γιώργο Δ', ο οποίος φαινόταν ικανός να συνεχίσει την κληρονομιά της Θάμαρ ως ηγέτης μιας ισχυρής Γεωργίας. Η αναταραχή των υποτελών της Γεωργίας και η παρορμητικότητα του Γεωργίου έπληξαν αυτές τις προοπτικές, αλλά η μεγαλύτερη ζημιά στην κληρονομιά της Θάμαρ προήλθε από έξω: μόλις μια δεκαετία μετά το θάνατό της, οι Μογγόλοι θα έφταναν στη Γεωργία, και μετά από αυτό, η Γεωργία της Θάμαρ θα αποτελούσε μια ανάμνηση.