Μυκηναϊκή Τέχνη

Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός άνθισε στο τέλος της Εποχής του Χαλκού από τον 15ο έως τον 13ο αι. π.Χ. και οι καλλιτέχνες του συνέχισαν τις παραδόσεις που τους κληροδότησε η Μινωική Κρήτη. Κεραμική, τοιχογραφίες και χρυσοχοΐα, απεικονίζουν επιδέξια σκηνές από τη φύση, τη θρησκεία, το κυνήγι και τον πόλεμο. Αναπτύσσοντας νέες φόρμες και τεχνοτροπίες, η Μυκηναϊκή Τέχνη αποδείχθηκε πιο φιλόδοξη σε κλίμακα και ποικιλία υλικών από την Κρητική Τέχνη και με την εξέλιξή της προς μια όλο και πιο αφηρημένη εικονογραφία, επηρέασε αργότερα την ελληνική τέχνη της Αρχαϊκής και Κλασικής περιόδου.

Έμπνευση

Ο μυκηναϊκός πολιτισμός είχε επίκεντρο την ηπειρωτική Ελλάδα, αλλά οι ιδέες και τα υλικά ήρθαν μέσω των εμπορικών επαφών με άλλους πολιτισμούς της Μεσογείου. Τα εισαγόμενα υλικά περιελάμβαναν χρυσό, ελεφαντοστό (κυρίως από τον ελέφαντα της Συρίας), χαλκό και γυαλί, ενώ εξάγονταν μυκηναϊκά αγαθά, όπως κεραμικά, σε μέρη τόσο μακρινά όσο η Αίγυπτος, η Μεσοποταμία, η Συροπαλαιστίνη, η Μικρά Ασία, η Σικελία και η Κύπρος.

Στην τέχνη, όπως εκφράζεται στις τοιχογραφίες, την κεραμική και τα κοσμήματα, ο παλαιότερος μινωικός πολιτισμός επηρέασε σημαντικά τον μυκηναϊκό. Η μινωική αγάπη για τις μορφές της φύσης και το ρευστό σχέδιο, υιοθετήθηκε από τους Μυκηναίους τεχνίτες, αλλά με τάση για πιο σχηματική και λιγότερο ρεαλιστική αναπαράσταση. Αυτός ο νέος ρυθμός θα γινόταν ο κυρίαρχος σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Δημοφιλή ήταν τα γεωμετρικά σχέδια, αλλά και τα διακοσμητικά μοτίβα όπως οι σπείρες και οι ροζέτες. Τα σχήματα των κεραμικών μοιάζουν με τα μινωικά, με αξιοσημείωτες προσθήκες το κύπελλο και το αλάβαστρο (κοντόχοντρο βάζο), με μια ιδιαίτερη προτίμηση για τα μεγάλα δοχεία. Τα πήλινα ειδώλια ζώων και τα ειδώλια γυναικείων μορφών ήταν επίσης δημοφιλή, όπως και τα μικρά γλυπτά από ελεφαντόδοντο, τα σκαλιστά πέτρινα αγγεία και τα περίτεχνα χρυσά κοσμήματα. Οι τοιχογραφίες απεικόνιζαν φυτά, γρύπες, λιοντάρια, ταυροκαθάψια, σκηνές μάχης, πολεμιστές, άρματα, οκτώσχημες ασπίδες και το κυνήγι αγριόχοιρου, μια ιδιαίτερα προσφιλή μυκηναϊκή δραστηριότητα.

Μυκηναϊκή κεραμική

Η πρώιμη τροχήλατη μυκηναϊκή κεραμική από την ηπειρωτική Ελλάδα, έχει περιγραφεί ως «επαρχιακή μινωική», το οποίο απηχεί το γεγονός ότι παρόλο που τα σχήματα και οι διακοσμητικοί ρυθμοί ήταν κρητικής προέλευσης, η τελική διακόσμηση δεν ήταν τόσο κομψά εκτελεσμένη όσο των μινωικών κέντρων, όπως η Κνωσσός και η Φαιστός. Ωστόσο, ο μυκηναϊκός πηλός ήταν συχνά ανώτερης ποιότητας του μινωικού και ψηνόταν σε υψηλότερες θερμοκρασίες. Επίσης, ορισμένα πήλινα αγγεία ήταν επικασσιτερωμένα, ίσως για να μιμηθούν τα ακριβότερα ασημένια και χρυσά είδη.

Οι δημοφιλείς μορφές των μυκηναϊκών αγγείων περιλαμβάνουν υψίποδες κύλικες, μόνωτα κύπελλα, πρόχους με κάθετες ταινιωτές λαβές, ραμφόστομες ή οπισθότμητες. Η πιο προσφιλής μορφή ήταν ο ψευδόστομος αμφορέας. Το κέντρο της λαβής ήταν συχνά διακοσμημένο έτσι ώστε να μοιάζει με στόμιο, ενώ το πραγματικό στόμιο βρισκόταν στο πλάι, χωριστά από τη λαβή. Το δεύτερο πιο δημοφιλές σχήμα αγγείου, ήταν το αλάβαστρο, ένα κοντόχοντρο δοχείο διαφόρων μεγεθών, που ονομάστηκε έτσι επειδή τα πρώτα δείγματα κατασκευάστηκαν από το ομώνυμο υλικό.

Πήλινες σαρκοφάγοι χρησιμοποιούνταν ευρέως από τους Μινωίτες για την ταφή των νεκρών και συνήθως έπαιρναν τη μορφή είτε κιβωτίου με κοντά πόδια είτε λουτήρα. Η διακόσμησή τους ήταν παρόμοια με τα κεραμικά αγγεία. Η μυκηναϊκή Κρήτη συνέχισε να τις παράγει μαζικά. Από πηλό κατασκευάζονταν, επίσης, τα ρυτά – δοχεία που χρησιμοποιούνταν για σπονδές και τελετουργική πόση στις θρησκευτικές τελετές. Αυτά έχουν συνήθως κωνική μορφή και είναι διακοσμημένα όπως τα σύγχρονά τους αγγεία.

Όπως οι Μινωίτες, έτσι και οι Μυκηναίοι, αγαπούσαν να αναπαριστούν τη θαλάσσια ζωή, ιδιαίτερα τα χταπόδια και τους αργοναύτες. Τα σχέδια συνέχισαν να γεμίζουν όλη τη διακοσμητική επιφάνεια και να ακολουθούν τα περιγράμματα του αγγείου. Οι μυκηναϊκές εικονογραφικές σκηνές περιλαμβάνουν άρματα και ανθρώπινες μορφές, κάτι εξαιρετικά σπάνιο στη μινωική κεραμική. Ιεροί κόμποι, διπλοί πελέκεις και οδοντόφρακτα κράνη ήταν διαδεδομένα θέματα, όπως επίσης, ζώα, πουλιά και γρύπες, συχνά σε εραλδική διάταξη, διακοσμημένα και τα ίδια με μοτίβα, πιθανόν μιμούμενα υφαντουργικά σχέδια της εποχής. Ένα εξαιρετικό παράδειγμα αυτής της τεχνικής μπορεί να δει κανείς στο διακοσμημένο με ταύρους και πουλιά αγγείο από το Βρετανικό Μουσείο, στο οποίο τα σώματα είναι χωρισμένα σε τμήματα, το καθένα διανθισμένο διαφορετικά, με κουκίδες, κυματιστές γραμμές, λέπια, σταυρούς και ιχθυάκανθα.

Σταδιακά, οι εικονιστικές συνθέσεις έγιναν πιο σχηματοποιημένες και πιο συμμετρικές, χωρίς να γεμίζουν ολόκληρο τον διακοσμητικό χώρο, αφήνοντας εκτεταμένα κενά, κάτι που επίσης εμφανίζεται σπάνια στη μινωική κεραμική. Απεικονίσεις φυτών όπως οι κρίνοι, οι φοίνικες και ο κισσός, γίνονται πιο μνημειώδεις, εξελισσόμενες σε ευρέως χρησιμοποιούμενα μοτίβα, που προορίζονταν κυρίως για τους πιθαμφορείς. Τελικά, τα σχέδια στην κεραμική έγιναν τόσο αφηρημένα, ώστε το αρχικό θέμα έγινε σχεδόν μη αναγνωρίσιμο. Μια άλλη εξέλιξη είναι η προτίμηση για ένα μεμονωμένο σχέδιο σε κάθε πλευρά του αγγείου και μια αξιοσημείωτη αύξηση του κενού χώρου. Ένα εξαίρετο παράδειγμα είναι η εφυραϊκή κύλικα, ένα κύπελλο με δύο λαβές από τις Μυκήνες, το οποίο είναι διακοσμημένο μόνο με μία μεγάλη ροζέτα σε κάθε όψη.

Η κεραμική του μυκηναϊκού πολιτισμού, απέκτησε τότε τον δικό της χαρακτηριστικό διακοσμητικό ρυθμό, ο οποίος ήταν εντυπωσιακά ομοιογενής σε ολόκληρη την μυκηναϊκή Ελλάδα. Η αγάπη των Μυκηναίων για τα σχηματοποιημένα και μινιμαλιστικά γραμμικά σχέδια, θα επηρεάσει την πρώιμη κεραμική της Αρχαϊκής και Κλασσικής Ελλάδας από τον 9ο αιώνα π.Χ.

Μυκηναϊκές τοιχογραφίες

Οι μυκηναϊκές τοιχογραφίες που στόλιζαν τους τοίχους των ανακτόρων και άλλων κτιρίων, ήταν παρόμοιες με εκείνες της μινωικής Κρήτης, με τη φύση και τη θαλάσσια ζωή να είναι και πάλι τα προτιμώμενα θέματα. Οι Μυκηναίοι καλλιτέχνες, όπως και οι αγγειοπλάστες, προώθησαν μια πιο μνημειώδη εμφάνιση και μια μεγαλύτερη προτίμηση στην απεικόνιση θρησκευτικών τελετών, πομπών, κυνηγών και πολεμιστών. Δυστυχώς, δείγματα μυκηναϊκών τοιχογραφιών σώζονται μόνο σε θραύσματα. Σε εκείνα των Μυκηνών, περιλαμβάνεται μια γυναικεία μορφή σε στάση προφίλ («Μυκηναία»), ντυμένη με στενό περικόρμιο, που κρατά ένα περιδέραιο παρόμοιο με αυτό που φοράει. Μια τμηματική τοιχογραφία με πολύ παρόμοιο θέμα ανακαλύφθηκε στην Τίρυνθα. Ένα άλλο διασωθέν δείγμα από τις Μυκήνες, είναι η τοιχογραφία των οχτώσχημων ασπίδων, με ασπίδες που φαίνεται να έχουν κατασκευαστεί από δέρμα αγελάδας.

Μυκηναϊκή Γλυπτική

Πήλινα ειδώλια έχουν βρεθεί σε τοποθεσίες σε ολόκληρη την μυκηναϊκή επικράτεια, χρονολογούμενα από τον 14ο έως τον 12ο αιώνα π.Χ. και αξιοσημείωτα όμοια σε σχεδιασμό. Άκρως σχηματοποιημένα, σε βαθμό που σχεδόν δεν είναι αναγνωρίσιμα ως ανθρώπινες μορφές, τα ειδώλια είναι συνηθέστερα γυναικεία και σε όρθια στάση, πιθανόν αναπαριστώντας κάποια θεά της φύσης. Συχνά, τα ειδώλια αυτά έχουν δύο χέρια υψωμένα ή σταυρωμένα στο στήθος, μακρύ ένδυμα και κωνικό διάδημα. Είναι διακοσμημένα απλά, με αδρές γραμμές, και κάποιες φορές φέρουν ζωγραφισμένα κοσμήματα που απεικονίζονται με κουκίδες. Από το 1200 π.Χ., πήλινα ειδώλια ζώων, κυρίως βοοειδών, είναι επίσης διαδεδομένα. Φτιαγμένα στον τροχό, με άκρα και κεφάλια χειροποίητα, είναι ομοίως λιτά διακοσμημένα με γραμμές και κουκίδες. Ειδώλια λαξεύτηκαν, επίσης, σε οστά και πιθανώς σε ξύλο (το οποίο δεν έχει διασωθεί).

Αίνιγμα αποτελεί μια κεφαλή από ασβεστοκονίαμα, πιθανώς σφίγγας, με ζωγραφισμένα χαρακτηριστικά. Ωστόσο, παρέχει ακλόνητη απόδειξη ότι οι Μυκηναίοι καλλιτέχνες ενδιαφέρονταν για την γλυπτική, παρότι επιβίωσαν λίγα δείγματα. Χρονολογείται στον 13ο αιώνα π.Χ. και βρέθηκε στις Μυκήνες. Τα ελεφάντινα ειδώλια είναι σπάνια, όμως ένα εξαιρετικό έργο είναι οι δύο θεές και η παιδική φιγούρα από τις Μυκήνες («ελεφάντινη τριάδα»). Τα ελεφάντινα κουτιά και τα πλακίδια που προσαρτώνταν σε έπιπλα, είναι περισσότερα. Και αυτά φέρουν, συχνά, αναπαραστάσεις σφιγγών. Έχουν ανασκαφεί πολλές ασβεστολιθικές επιτύμβιες στήλες, που φέρουν και αυτές ανάγλυφα σχέδια, τυπικά εκείνων που απαντούν σε άλλα έργα τέχνης. Ένα από τα μεγαλύτερης κλίμακας έργα της μυκηναϊκής γλυπτικής, είναι η περίφημη Πύλη των Λεόντων. Λαξευμένο σε ασβεστόλιθο, το ζεύγος των λεόντων πλαισιώνει έναν κίονα και χρονολογείται από το π. 1250 π.Χ. Είναι εξαιρετικό παράδειγμα ενός κοινού χαρακτηριστικού στοιχείου της μυκηναϊκής τέχνης: ενός μινωικού θέματος (σε αυτή την περίπτωση ένα θέμα που εμφανίζεται στις σφραγίδες), το οποίο υλοποιείται σε κλίμακα και φόρμα απολύτως μυκηναϊκή.

Τέλος, και ανάμεσα στα πιο εντυπωσιακά από όλα τα μυκηναϊκά έργα τέχνης, υπάρχουν τα χρυσά ρυτά και τα νεκρικά προσωπεία. Ένα από τα ωραιότερα δείγματα των πρώτων, έχει τη μορφή κεφαλής λέοντος και βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Τα νεκρικά προσωπεία τοποθετούνταν πάνω στο πρόσωπο του νεκρού και παρότι δεν ήταν ακριβώς πορτραίτα, καθένα είναι διαφορετικό. Το πιο γνωστό είναι αναμφίβολα το αποκαλούμενο «προσωπείο του Αγαμέμνονα», αν και χρονολογούμενο στα μέσα του 16ου αι. π.Χ., είναι κατά τέσσερις αιώνες παλαιότερο από την εποχή του ομηρικού βασιλιά των Μυκηνών.

Μυκηναϊκά κοσμήματα

Οι Μυκηναίοι κοσμηματοποιοί χρησιμοποίησαν χρυσό, γυαλί, φαγεντιανή, ημιπολύτιμους και πολύτιμους λίθους (π.χ. καρνελιανό, αχάτη, ορυκτό κρύσταλλο) και ήλεκτρο για να δημιουργήσουν περιδέραια, περίαπτα, δαχτυλίδια, ενώτια, περόνες, πόρπες και διαδήματα. Χρησιμοποιούσαν το πλήρες φάσμα των τεχνικών της μεταλλουργίας, ακόμα και την επισμάλτωση, την οποία οι Μινωίτες δεν είχαν τελειοποιήσει. Οι γυάλινες χάντρες διαμορφώνονταν, σκαλίζονταν και κατασκευάζονταν με εκμαγεία.

Όπως οι Μινωίτες πριν από αυτούς, οι Μυκηναίοι καλλιτέχνες έγιναν άριστοι χαράκτες και δημιούργησαν μικροσκοπικά αριστουργήματα πάνω σε δαχτυλίδια και σφραγίδες. Τα πρώτα δείγματα ακολουθούν τις μινωικές παραδόσεις των θρησκευτικών σκηνών και των μυθολογικών πλασμάτων ή του κυνηγιού ζώων. Τα μεταγενέστερα παραδείγματα φέρουν τα σχηματοποιημένα άνθη και φυτά που βλέπουμε στην διακόσμηση των κεραμικών και το σχήμα τους είναι διαφορετικό, με τα μικρά χρυσά τετράγωνα να είναι χαρακτηριστικά. Ένα από τα ωραιότερα δαχτυλίδια προέρχεται από την Τίρυνθα και απεικονίζει μια καθιστή θεά, η οποία προσεγγίζεται από τέσσερις δαίμονες που κρατούν προσφορές.

Ένα άλλο μέσο έκφρασης της τέχνης των χαρακτών, ήταν οι χάλκινες λεπίδες σπαθιών και εγχειριδίων, οι οποίες φέρουν σκηνές από τη μυθολογία και το κυνήγι, σκαλισμένες σε ένθετα από χρυσό και ασήμι. Τέλος, η εκλεπτυσμένη χρυσοχοΐα αντιπροσωπεύεται έξοχα σε πολλά σωζόμενα χρυσά κύπελλα. Τα ωραιότερα είναι δύο δείγματα από το Βαφειό, διακοσμημένα με ανάγλυφες σκηνές ανδρών που επιχειρούν να αιχμαλωτίσουν ταύρους. Και τα δύο βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.

Κληρονομιά

Η καλλιτεχνική επιρροή των Μυκηναίων είναι ίσως πιο εμφανής στην κεραμική, η οποία εξήχθη και αντιγράφηκε όχι μόνο σε όλο το Αιγαίο, αλλά και σε μέρη μακρινά όπως η Μικρά Ασία, η Συρία, η Αίγυπτος και η Ισπανία. Υπάρχουν, επίσης, ενδείξεις ότι οι Μυκηναίοι αγγειοπλάστες μετεγκαταστάθηκαν και δημιούργησαν εργαστήρια στο εξωτερικό, ιδίως στη Μικρά Ασία και τη νότια Ιταλία. Μάλιστα, ίσως τα σχέδια μυκηναϊκής προέλευσης που εισήχθησαν σε αυτές τις περιοχές, να διατηρήθηκαν μέχρι να επανεισαχθούν στην ηπειρωτική Ελλάδα, στο τέλος των λεγόμενων «σκοτεινών χρόνων». Η γεωμετρική κεραμική του 8ου αι. π.Χ. σίγουρα οφείλει πολλά στην έντονα σχηματοποιημένη κεραμική διακόσμηση που τόσο αγαπούσαν οι Μυκηναίοι. Αυτή, λοιπόν, ίσως είναι η μεγαλύτερη συνεισφορά των Μυκηναίων στην δυτική τέχνη: κράτησαν τη σκυτάλη του καλλιτεχνικού εγχειρήματος, μεταβιβάζοντάς την από τους Μινωίτες στην Αρχαϊκή Ελλάδα, και έτσι διαιώνισαν τις παραδόσεις που διακρίνουν την ευρωπαϊκή τέχνη από την ανατολική.